If you like the old romance novel, made into a movie, “Summer of ‘42”, you might like this new story about me and my recent love affair in this “Summer of ‘03.” It is a true story and none of the characters are fictional.
Part I
Last weekend, for the first time in exactly thirty years I got to see my once-upon-a-time love of my life again. I had put her aside and out of my mind for such a long time that I assumed the relationship had permanently ceased to exist. However, it had not. Well, how did the romance rekindle again ?
Recently at a party, Dzung, one of my high school classmates from our coastal hometown in Vietnam, told me that he had found “her” a couple of years ago. She lived in a small coastal town in the North Bay, two hours drive from San Francisco. My friend asked me whether I would be interested to seeing her again. I said yes, with my wife Tanya’s blessing, because she had made me promise that I would not start even a platonic relationship with “her.” Besides, she knew that Dzung would accompany me anyway so nothing could go wrong. If my friend and I were going to do anything stupid, the truth would be learned eventually since we men are not born to be good liars.
So we set out for a visit last Saturday, even though Tanya could not join us for the trip. I was so excited like a kid waiting to open presents on Christmas day. Afraid of missing the alarm clock set for a 4 a.m. wake-up, I did not sleep well. Well, it was a lot of hard work to start an affair at this stage in my life, let me tell you. I had to tiptoe out of my house at 4:30 a.m. Saturday to meet my friend so we could drive together. I glued my butt to the car seat for three and a half hours to get to her town somewhere in the Mendocino/Santa Rosa counties. I then trekked my sleep-deprived, zombie-like body, along with some forty-pounds of outfit and gear, for about half a mile in order to reach her place. Finally, we made it. Her place was very cold, wet and intimidating, cloaked by a sense of serenity and tranquility… well, it was all worth it. She was still as beautiful as ever but somewhat colder. She was very determined as always. On the surface, she looked calm and reflective but deep-down she could be as rough and turbulent as I had known her to be a long time ago. I’m sure she has continued to ruin many lives now as then, because she remained fit, beautiful and invincible, while we men have gone by the wayside, slowly but surely. For the first ten minutes with her, I was very nervous and scared, not knowing what to do, perhaps I had been domesticated for too long. I just tried to remain calm and went easy with her. My breathing was very hard and my heartbeat was deafeningly loud. After a while, we started to play together and had a great time. “Man, she was tough,” I said to myself. She tossed me around like a ragged doll. She wrestled with me and held me down. She pushed me back and forth relentlessly. I must have gasped for air a few dozen times in the couple of hours with her. If one were to observe our passionate act, one would think it was a torrid love scene and that she definitely had the upper hand. I did not recall that she was this rough when I last hung out with her in the early 70s. Had my fountain of youth been running low or worse yet, dried up in recent years ? Now, I understand why men with weak heart conditions could easily perish in her hands if they tried to immerse themselves in her beauty and have a good time with her. We did not talk at all because I was trying to recover my precious breath. By flirting hard with me, she expressed her happiness to see me again after such a long time. It brought back so many wonderful memories of the time we were last together back home, decades earlier. I’m sure some of my classmates would be jealous of me if I revealed her name to them. They also knew her very well growing up together in the same coastal town back then. Well, after about two hours at her place and being worn out by her, I had to quit so I could save the last few ounces of energy for the one-half mile trek back to our car. She was even nice enough to give me some of her homegrown fruit as a parting gift for me and Tanya. I am not going to reveal her name because I don’t want my friends to look her up. One of these days, when they are in town, they will try to pry her name out of Tanya, eventually.
Part II
Last Saturday, I went diving for abalone (fruit of the sea) with a few friends off the coast in one of the Mendocino state beach parks where abalone harvesting is allowed. It was the first real dive for me in thirty years. I was so exhilarated and thrilled to be able to dive again after such a long time. Better yet, I was lucky to bag the limit within one hour. In California, the limit was three abalones per day up to a maximum of 24 per season from June until the end of December. The abs had to be at least seven inches long for legal-catch size. Only free diving was allowed, no scuba diving. It was a nice day with some overcast. We dove at low tide. The deeper one could go down, the bigger were the abs. However, it could be risky if your health condition is not up to par. I grew up in Danang, a coastal town in the Central region of Viet Nam. During my teenage years, I spent a lot of time (i.e., almost daily) at the beach during the summer. My friends and I were a bunch of wandering beach boys or better yet, beach bums. To escape the long, humid and sizzling hot summer months, beaches were the right place to be. To my diving partners of years past—I was thinking of you guys while I was in the water. As a matter of fact, at each dive, I grinned at the same time I bit hard on the snorkel mouthpiece, to suck in as much air as possible. For the first ten minutes or so, I was so nervous that my breathing and my heartbeat competed for my attention ; they made very loud noises.
Nowadays, diving gear and accessories are just awesome. When we were younger, we used to dream about and drool over all these things in the diving magazines. They even have antifogging gel for the mask and it works wonders. The snorkel is water-sipping proof and has a swivel mouthpiece for instant positioning. The wetsuit (long john and inside hooded vest) really work well. I was able to stay in fifty-degree water for more than two hours and still felt very comfortable. The weight belt was a real pain but a must-have to counter the wetsuit buoyancy. Diving with wetsuits and weights takes some practice. The movement is somewhat limited.
While diving for abs, I saw fish the size of my arm. Some divers were spearfishing and caught some nice sized red rock cods. It reminded me of my CO2-powered spear gun. To this date, I’m still convinced that ocean diving is much better and more fun than fishing from the shore. It’s more work and physically demanding but offers a lot more action and excitement as well.
Well, I had a great time and I’m grateful to Dzung for inviting me along and to Tanya for her generous, unselfish understanding in letting me rekindle my romance with my real mistress, The Sea.
.
* Summer ’03 by Hong Yao Minh is excerpted from “Reflections of Ageless Muses”, collective works by artists and writers from the Creative Writing class (California – 2010)
When the French discovered and developed Da Lat, they brought along with them the “coffee culture” to the city. You can find the manifestations of that “culture” in cafes of all styles locating on typically sloping roads of Da Lat. Though not too big or showy, Cafe Tung still looks outstanding among others thanks to its unique features.
Over the last 50 years, Café Tung has witnessed a lot of changes in Da Lat. However, the cafe itself seems unchanged overtime. It is still a small house standing close to the crowded Hoa Binh Square, but far way from the noisy market, with almost the same look as 50 years ago.
Like other old shops in Da Lat, Cafe Tung seems to have nothing special at first look. It’s just an ordinary two-storey house with a balcony of over a meter wide emerging out from the upper floor. Inside, there are old-styled glass windows with wooden borders.
A Classical Space
The first feeling about Cafe Tung is that it is emerged in a peaceful classical atmosphere. Simply arranged, Cafe Tung is divided into two parts. The outer part is a small area with two rows of small wooden tables standing closely. Inside, there are a few tables with more space between them. All chairs are covered in brown vinyl. Some relaxing and gentle music can be heard from the sound system.
The first owner of Cafe Tung, Mr. Tran Dinh Tung, passed away in 2001. Currently, Cafe Tung is managed by Mr. Tran Dinh Thong, the second son of Mr Tung’s eleven children. During an interview, Thong’s younger brother, Mr Tran Dinh Thung (who lives in HCMC), has revealed interesting facts about the history of Cafe Tung.
In 1959, Mr Tran Dinh Tung and his wife Le Thi Giac decided to open a cafe in a kiosk near Ngoc Lan Movie Theater. There were under ten kiosks like that on the same street (now called Nguyen Chi Thanh). Nowadays, all those kiosks have become cafes. Cafe Tung’s kiosk was located right beside the foot of the stairs that lead to Hoa Binh Square. In the kiosk, built with wood, there was a record player, the most precious asset of Café Tung at the time. Later, Cafe Tung was moved to Hoa Binh area, right beside the market.
In 1961, Mr Tung bought the current location and made it home for Café Tung. According to Mr Thung, beside cafe Tung, his mother owned another cafe named Domino. Although Domino was just a cafe for commoners, it was considered popular among coffee lovers at that time. Unlike Domino, customers of Cafe Tung were mainly intellectuals and artists.
After April 1975, Cafe Tung was closed for a few years. When reopened, it lost its name Cafe Tung and was owned and operated by a co-operative. Not until the early 1980’s did Cafe Tung regain its trademarked name. And frequented by the old crowd again.
Thanks to a unique roasting and mixing method, coffee in Cafe Tung has a very special and attracting flavor.
Careful and Sophisticated
In the old days, Da Lat people were very fussy, and a lot of them loved coffee. In a freezing atmosphere with smokes flying ethereally around, they found themselves pleasantly serene when immersed in a quiet space with a warm cup of coffee.
The first owner of Cafe Tung took great care in making coffee. He used to select the coffee beans himself, only buying properly ripe beans. In his experience, coffee made from unripe beans would bear an acrid taste. The selected beans then would be incubated for two years. After they were eaten by termites ( ?), Mr Tung took them out, roasted them and mixed them with a French butter brand named Bretel and rum, both imported from France, before grinding. Only after all those steps could the coffee be truly delicious.
Because this method is too sophisticated and costly, people don’t use it any more. However, Ms Tran Thi Thanh My, Thung’s younger sister, is still making coffee in this way. That’s because she wants to preserve her father’s traditional method. She just modifies it a little by using other kinds of butter and rum.
Delicious coffee is an unseparable “element” of a special cafe. However, with Cafe Tung, there is another factor that distinguishes it from all other cafes. This factor, you cannot see, cannot touch, just can feel it with your soul. That is the artistic character of the boss.
According to Mr Thung, his father was very artistic although he never had any artistic creation of his own. Mr Thung added that had his father wanted to make more money, he could easily sell his ground coffee to other cities over the country. But he just wanted to make coffee for his own cafe.
Cafe Tung used to play songs that were very popular in 1960s-1970s, from France’s Christophe, Adamo, Françoise Hardy to Britain’s The Beatles and The Rolling Stone. Those days, Mr Tung ordered the vinyl records directly from France, so he always got the latest ones.
Customers could also enjoy Trinh Cong Son’s and Ngo Thuy Mien’s songs, or instrumental and symphonic music there.
Nowadays, Café Tung still plays music of the old days, but from CDs, because there is no gramophone record anymore. They also play modern music, which still is in a gentle and relaxing style.
Still a Rendez-vous
In the cafe, there is a reproduction of Picasso’s paintings. This copy was made by a painter in 1962. Those days, people liked only small-scaled paintings. And because this copy is large-scaled, it was really hard for the painter to find a buyer. Thung said his father decided to help the artist by buying it.
Cafe Tung is very popular among artists. In many writings about Trinh Cong Son, a talented composer, you can find pages that mentioned Cafe Tung. That’s because when Son was teaching in Lam Dong, he often visited the cafe. And he always chose the table opposite to the counter desk intentionally, so it was taken for granted that that table was only for him. Also, Cafe Tung was the place where Son and Khanh Ly (a singer) often met when they were still obscure artists.
Beside Trinh Cong Son and Khanh Ly, other well-known artists such as painters Dinh Cuong and Nhu Y… also visited Cafe Tung quite frequently. Nowadays, Cafe Tung is still a favourite place among artists. At any time, you can see photographer MPK, Ly Hoang Long or sculptor Pham Van Hang… enjoying a cup of coffee there.
Da Lat people in the old days often chose Cafe Tung when they needed a place for conversation, or simply for gossiping with friends. That was a place where syntonized ( ?) souls meet. Cafe Tung was also a cultural rendez-vous, where one could get back the spans of time lost in the hurried life. Sometimes people came here just to find an old seat, old music or memory. In such atmosphere, time seemed to stop, and everything seemed to unchanging.
Nowadays, the new owner is trying his best to preserve the original space of the cafe. Thung told us that servers in the past were all in their forties or older, and they always wore white shirts with black bows. Servers of that age, in Mr Tung’s view, always took great responsibility in their work and therefore customers would always feel respected. Everything in the cafe was always kept clean and tidy. Today, most servers are members of the family, yet they are very polite and respectful.
That special “coffee culture” space is perhaps the main reason why Cafe Tung is still a favourite place for those who love coffee, Da Lat, as well as peaceful feelings.
Bối cảnh : Tiên Dung, đời vua Hùng, là người con gái đầu tiên trong sử Việt đã táo bạo cải lời Phụ Hoàng, Mẫu Hậu, xuất cung theo Chử Đồng Tử giang hồ …
.
Vài chục năm sau, nhân mùa lễ Tết Nguyên Đán, vua Hùng cho lính đi dán cáo thị khắp nơi. Lịnh truyền rằng nước ta bao năm qua cứ đến các mùa lễ lạc, hay bắt chước Tàu xài bánh của họ. Nay ban lệnh cho ai tạo được món ăn mới, hợp với đạo nghĩa nước ta, thì dẫu có tội gì cũng được tha…
Nghe thế, Tiên Dung và Chử Đồng Tử mừng quá là mừng. Dẫu gì, năm tháng đã qua vì sinh tồn, họ đã bươn chãi đầu ghềnh cuối thác. Cuộc đời trôi nổi dạy cho họ không biết cơ man nào là bài học. Đây là cơ hội cho họ được trở lại với quê nhà. Nặn đầu óc ra nghĩ phải tạo món ăn gì đây, chồng bảo vợ : “Thì ngày xưa chúng ta cắn mồi nhau bằng mấy chữ cù cưa. Nay làm món đặt tên Cú Cứa dâng lên Phụ Hoàng để tạ tội” .
Nói nghe hay thế, nhưng nấu làm sao để đọat giải khôi nguyên ? Khấn nguyện đất trời, khấn nguyện Phật Tổ linh thiêng, xin rũ lòng giúp chúng con làm nên công chuyện. Lời khẩn cầu động đến lòng từ bi của thần thổ địa trong vùng. Thần hiện lên, dạy rằng cứ đi đường thẳng. Gặp cái gì quơ ngay cái đó, đem về nặn óc, kết hợp lại thành quả. Quả gì ? Quả gì ? Không, thành quả là đạt được điều con cầu ước… A !
Đứng giữa gió mát đồng quê, ai không nhìn thấy những cánh đồng đầy ối bí rợ của mùa halloween còn sót lại ? Hai vợ chồng họ Chử mừng quá, vội vội vã vã bứng hai trái, ôm nặng cả tay. Trên đường về nhà, họ bứt những cọng lúa nếp bên ruộng. Lại thấy mấy vồn đậu xanh tươi tốt, quơ luôn ! Í, í, trong hồ đàng kia có nhô mấy gương sen đã khô. Tội gì không lấy ? Có con gà lôi từ trong bụi nhảy ra. Chàng Chử Đồng Tử nào có tha, lẹ chân rượt gà chạy có cờ. Lại nhìn kia, vùng Cà Mâu bát ngát những ruộng sen. Lá sen tròn và rộng tha hồ cho ta bỏ tất cả các nguyên liệu mà túm lại. Chử Đồng Tử véo má nàng Tiên Dung, đẩy đưa, tán tỉnh, “Em ơi, trong ca dao của nước Việt sẽ có đồng dao…. ù ơ, trong đầm gì đẹp bằng sen…” Tiên Dung lại ỡm ờ, “Í chàng lại làm thầy lốc cốc tử đấy à ? Đâu có chồng thì đấy có vợ. Vậy thì em cũng bói theo chàng. Ấy là đồng dao cũng sẽ có câu … Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn“
.
Thế chúng ta cùng Tiên Dung và Chử Đồng Tử bắt tay vào làm nhé !
.
Tiếng phèn la đập vang thật inh tai nhức óc. Tiếng trống đổ dồn báo tin Đức Vua sẽ đến ngự các món ăn. Các ông bếp bà bếp tham dự cuộc thi, ai cũng quính đầu quính đuôi. Ai cũng như con lật đật, ai cũng phập phồng…
Nơi một góc kia, Tiên Dung nhẹ tay mở hai lớp giấy bạc bên ngòai món ăn nàng sắp dâng nạp. Lớp lá sen (chín) đầu tiên hiện ra như thế này đây :
Trời ơi, sao giống hệt cái chòi lá cù cú cù cu ngày xưa vậy nhỉ ?
Hai vợ chồng cảm động rơi nước mắt khi nhớ lại kỹ niệm trong chòi lá, ngày nào …
Mình lột lớp lá thứ hai nhé.
Rồi lá thứ ba, thứ tư. Ô đây rồi, bánh đây rồi ! Vợ chồng họ Chử quá đổi mừng vui.
Và tôi, từ khi dùng trí vẽ nên tranh trong đầu, một ngày rồi một ngày qua, miên man biến tranh thành món ăn rất thật, chân tình gói trọn trong lá sen. Hôm nay và mãi mãi … Sáng tạo ra món bánh chưng mới, để giải tội cho người xưa …
Lạy trời, ai đó trong nhân gian có nói, “có công mài sắt có ngày nên kim”.
.
Ngòai kia, chiêng trống inh tai nhức óc. Phèn la xập xỏa, nhạc tỏa muôn vàn. Một đàn quân tiền hô hậu ủng, xa giá rình rang. Bàn dân thiên hạ hai bên đường nao nức quá chừng. Ơ ơ, này này ngày hội Nguyên Đán, coi đèn rước vua Hùng đang đi…
A lô ! A lô ! Kiệu vua Hùng đã tới rồi. Giờ thi sắp đến. Đến thì đến. Một trăm người dự thí cứ theo lệnh truyền mà đưa món ăn lên vua chấm điểm. Ôi thôi bao nhiêu sơn hào hải vị, bao nhiêu thức ăn hiếm quí mua từ bên Tàu, bên Tây, bên Mỹ .. Ai cũng moi óc, ngày suy đêm nghĩ, nên món ăn nào cũng sắc sắc sảo sảo, món nào cũng lừng lừng một mỹ danh, thơm phưng phức, nức lòng dân.
Này là Tuyết Thu Tâm, món tim cá (tuyết) xào lăn với nấm bô lô, bày trên dĩa thạch đinh, phau phau bông tuyết trắng cài tóc mây mơ hồ.
Này Mỹ Hoàng Kê, món gà chiên bơ theo kiểu Kê Ép Ép-phờ Xi (KFC), nằm nghiêng nghiêng bờ thành túy lũ, một miếng cắn dòn, gà mềm bên trong. Ngọt dòn tấc lưỡi, ăn hòai ăn mãi như mê.
Này Như Mã Phi, món thịt ngựa nhồi hoa chuối, nấu trong rượu chát. Lác đác một bầy tiêu đen tiêu trắng. Cay, nồng, đậm đà thớ lưỡi, nhớ mãi không thôi. Uống thêm ly trà đá để đời thêm bát ngát…
Này Hùm Lê Các, món tôm hùm chưng lê Hàn Uất (Hàn Quốc). Vừa ăn vừa rung đùi xem phim bộ. Ngon ơ biết mấy thịt tôm tắm trong riêu đỏ. Những vỏ lê đào thiệt hấp dẫn thơm tho. Món đông lạnh, ăn vào tháng nóng hay mùa gió bấc … tuyệt vời, tuyệt vời … vừa ăn vừa tấm tắc …
Này này Tử Vi Tất, món cật bồ câu ngâm rượu bồ đào…. Lại thêm món Cào Cào Chiên Sả của các bác ở Việt Nam thời thế kỷ 21 chế ra để lắc túi Dịt Kìu ( hehe) …
Trùi ui, quá nhiều món lạ không kể xiết, mùi thơm vang lừng hết biết… v…v… Tên các món ăn nào cũng nghe như phụng múa rồng bay.
Nhưng nhà vua chấm hít rồi vẫn cứ chê … “Trẫm đi từ đông qua tây, từ nam chí bắc. Đi hòai vẫn ăn những thứ không liên quan đến nước nhà. Ngon thì quả thật có ngon, nhưng không mang ý nghĩa dân tộc …”
Úy, cái ông vua nhà mình quả thật rất độc !
Hai vợ chồng anh Chử quì đã rã gối, cuối cùng cũng đến phiên họ. Quân hầu quát lên, “Món gì đây ? “ Ú ớ là nghề của chàng. Ấm ớ là nghề của nàng. Hội tề là nghề của đôi ta. “Dạ thưa , dạ thưa , món… món… Cú Cứa “ Vua trợn mắt. Gì mà thô lổ dân chài thế ? Gì mà mạ ruộng đồng quê thế ? Thái giám ghé môi nói nhỏ, “Bệ hạ, bệ hạ, món này coi bộ có hơi hướm dân dã … Cú cứa là tiếng nói mộc mạc đơn sơ rất … tượng hình” Hà hà hà, ừ thì tên thái giám này cương cũng khá. Mà tên món ăn nghe cũng vui vui, là lạ, cà khịa, chứ không như người kia kẻ nọ vẽ rồng vẽ rắn. Ngài bảo : “Đưa lên ta coi ! Cái món gì tên thật là kỳ … Ăn thử xem nào …”
Hai tên chủ nhân món Cú Cứa nào dám ngẩng đầu lên. Ngộ nhỡ món này không vừa miệng Vua, thì coi như đời tàn, hai vợ chồng tiều phu giả dạng này sẽ cao bay xa chạy trối chết. Dại gì cà rà đó để bị đem đi quết thành nem ?
Hai tay chú Chử gà tồ dâng dĩa có đựng lát Cú Cứa lên cao :
Mới thoáng thấy xa xa , vua nổi trận lôi đình, “Đã bảo không bắt chước Ba Tàu làm bánh Trung Thu. Vậy mà nhà ngươi dám cả gan cốp-bi Tàu Hồng Kông làm nhân bánh bằng giấy cạc tông hở ? “ Hoàng hậu ngồi bên kề tai nói nhỏ với vua : “Khoan đã nào, ông thì cứ nóng như… Trương Phi “ “Trương Phi là cái thằng nào ? Hình như nó sẽ ra đời mấy nghìn năm sau, mà sao nàng nói mô tê gì rứa hi ? “ Hoàng hậu bỏ nhỏ : “Thôi quên chuyện Tàu…Hủ ky đi. Bệ hạ quên đeo kiếng nên nhìn không kỹ. Hình như không phải bánh ngọt Trung Thu của mấy chú ba…”
Quân hầu đưa dĩa bánh tới tận miệng vua. Nhìn qua ngó lại miếng bánh, nhà vua tò mò hỏi : “Cái gì vàng vàng phía ngòai làm ta nhầm tưởng bánh Trung Thu ? “ “Tâu Bị Hạ, dạ đó là vỏ (da) bánh làm bằng thịt bí ngô con hái ngòai đồng hoang. Từ trước đến nay người dân mình chỉ biết cày ruộng lấy lúa làm gạo ăn. Năm nào thất mùa là dân đói. Trong khi đó ngòai đồng bí ngô mọc hằng hà sa số chỉ để quạ ăn …” Vua ngắt lời, “Thế ta là quạ sao ?” Tiên Dung tuy gầm mặt nhưng vẫn nhanh mồm, “Kính Phụ Hòa… dạ dạ con nói lộn. Kính Bệ Hạ, chúng con ở miệt vườn. Nhiều năm qua con làm quạ, ăn trái bí này dài dài mà … chưa chết !” “Ô Kê, vỏ bánh tượng trưng cho cái gì ? “ “Dạ thưa … dạ thưa đó là vỏ của Đất “ “Trái đất ? To lớn quá ! mà nước ta thì nhỏ … “ “Dạ miếng bí mầu vàng, thì đây là biểu hiện cho riêng phần giang san đất Việt. Ta là người da vàng, thưa cha , dạ dạ con lộn , thưa vua … “ Hoàng Hậu gật gật đầu đắc ý, “Không sao. Vua cũng là cha của muôn dân “ Và bà hỏi tiếp lời vua Hùng, ” Vậy chớ trên vỏ bánh có gì ? Tượng trưng cho gì ? “ “Nước ta là nước nông nghiệp. Dân ta sống vì cơm, vì gạo. Nếu cho ăn vài ngày hăm-bờ-gờ là người Việt nhăn răng ra mếu. Vì thế trong món ăn phải có chút xíu cơm đi kèm. Nếu ta cúng tạ Thổ thần đất đai món cơm hòai thì các ngài sẽ buồn. Vì vậy tập tục của nước ta là phải dùng nếp thay gạo mỗi khi cúng kiến, như xôi, như bánh chưng bánh tét chẳng hạn. Nước Việt Nam ta, tháng tám là mùa thu họach : đậu bắp đầy đồng từ Bắc chí Nam. Hồ ao Cà Mau sen tàn, sanh hột, hột hốt không hết. Ta đem những thịnh vượng đó vào trong bánh để thấy nền canh nông của ta vô cùng phồn thịnh. Thương Đế hay thần thánh ăn chay hòai đã ngán. Vì vậy chúng con cho thêm nhân thịt gà thịt heo tượng trưng cho trái tim hồng, tràn đầy sức sống…”
Vua và quần thần nghe giảng tới đâu, gật đầu tới đó. Vua lấy chĩa-bốn-que phót phót (fork) xắn một miếng đưa lên miệng nhai, Ngài luôn tấm tắc, “Có lý. Có lý. Đây rất đúng cho tình tự dân tộc “ Lại xắn thêm miếng khác đưa qua cho vợ. Hoàng hậu khen không tiếc lời : “Vỏ bánh mềm, ăn như khoai lang Đà Lạt được sấy …”
Nếp dẽo thơm ngon lạ lùng. Đậu xanh, hạt sen đều còn nguyên hột mà khi vào miệng thì tan ngay, để lại hương vị bùi béo mà không ngậy. Thiệt là khéo. Lại thêm thịt gà thịt heo thơm nồng mùi tiêu hành tỏi. Ăn vào thật ấm bụng “
Quây qua Đức Vua, Hoàng Hậu nói , “Tâu Bệ Hạ, thần thiếp ăn món này chắc sẽ xuống cân …”
Các quan cũng được nếm thử. Có điều lạ là khi miếng bánh xắn ra, lớp vỏ ngòai sót lại như lớp da được lột, nguyên miếng, cắn ăn dẻo bùi như khoai lang sấy …
Vua Hùng đứng dậy, hoan hỉ tuyên bố cho món Cú Cứa của hai vợ chồng tiều phu kia được trúng giải. Vua ôn tồn hỏi : “Nay ta ban thưởng cho hai ngươi ngựa chục bầy, vàng triệu lượng, bạc muôn nén, lụa ngàn cây … “ Cả hai đều lắc đầu. Vua la lên : “Chê ít ư ? Trẫm cho thêm hai ngươi chiếc kiệu chạm hình long phụng giát cẩm thạch đi long nhong nhé …” Họ cũng vẫn cứ quì mọp, cái mình lắc lắc như không bằng lòng. Vua ngẫm nghĩ một lúc, lại phán : “Chức quan tri phủ nhé …” Cả hai cũng lắc đầu. Lúc này nhà vua đã hơi bực, nghĩ rằng hai tên dân này làm được tí bánh, mà tham lam vòi vĩnh quá cỡ. Quan Thượng Thư bèn tâu : “Xin Bệ Hạ chớ nhọc lòng. Xin cứ giao cho thần… trị chúng “
Đến nước này, chàng họ Chử sợ quính lên. Chàng mới ngửng đầu lên, lắp bắp : “Cáo thị nói … nói … nói … tha …” Quan Thượng quát : “Chứ chúng bay đã phạm tội gì mà đòi xin tha ?”
Tiên Dung òa khóc. Họ Chử càng khóc to hơn. Hai vợ chồng cứ ôm mặt tấm ta tấm tức, càng lúc càng da diết. Nước mắt nước mũi chảy ròng ròng. Khóc cả mười lăm phút chưa hết, làm ai đứng gần cũng không thể cầm lòng. Vua cũng vừa khóc vừa phán : “Nè, các bầy tôi, ở thế kỷ hai mươi chi đó tụi mọi da trắng nó kêu khóc như ri là mát-xì-nớt óp-dờ kờ-rao phải không nè ?” (madness of the crowd) “Bẩm Bệ Hạ, cho thần bấm độn xem có phải vậy hông … À á a, quả như in, trình Bệ Hạ. Ngài thật là thần thông quảng đại …” “Thôi thôi, tốp tốp. Ta chẳng muốn các người nâng bi … Nè cái tên tiểu tử kia, người có tội gì mà xin tha ? “ Họ Chử ấp úng : “Con … con … trót dại … dụ con gái nhà lành … “ Tiên Dung cướp lời : “Dạ con xin thưa lại cho đúng hơn … Chồng con đã quá thương con mà nhận tội thay. Chính con mới là người thấy trăng mà động lòng tình, thấy chim lẻ bạn thấy mình cu ky. Nên con cù rũ chàng làm chuyện đó … “ “Cha chả ! Xưa nay trâu đi tìm cột, chớ cột nào mà mò trâu ? … Mụ kia, hãy khai mau. Này nàng là con cái nhà ai mà mất dạy thế ? Quân bay, nghe nàng khai cho rõ. Lấy tên lấy họ ông bà tía của nó, bắt đem về đây cho ta trị tội …” Nói xong, vua thở dài, “Cha mẹ nào mà cứ lo lăng xăng làm biu-zi-nét, không để thì giờ dạy con gái ăn ở nết na, thật đáng lột da cho cá sấu rỉa…”
Ngòai sân, ngựa lồng tiếng hí. Quân lính đứng hai hàng, giáo mác chia chỉa. Chỉ chờ một tiếng vua ban ra, là như sấm như sét, đoàn quân sẽ phóng đi tìm tội phạm để … lột da răn đời. Cho hay, làm cha mẹ cũng khổ. Con dại cái mang ! Vợ chồng nhà họ Chử sợ quá, lấm lét nhìn nhau. Vợ hỏi chồng, “Làm sao ? Nàm thao ? “ Chồng gãi đầu. Quả là óai oăm ! Nếu Tiên Dung tình thật khai tên mẹ cha, thì phép vua là phép nước, vua cha và mẫu hậu làm sao trả lời với muôn dân đã sinh ra nghịch tử ?
Trên kia, Vua Hùng đang cơn phẫn nộ. Ông đập bàn chan chát, kêu đòi các quan xét lại lễ nghi nước nhà, nghiêm chỉnh bắt mọi con dân phải tuân theo cương thường đạo lý nước Việt …
Chử Đồng Tử chột dạ, biết mình phải chọn nước liều. Cùng đường tất biến, chàng quì mọp khấu đầu lạy miết. Thưa rằng : “Trăm ngàn lạy Thánh thượng, ngàn vạn lạy Đức Ngài. Ngài vừa phán mọi con dân phải tuân cương thường đạo lý. Chúng con xin vâng. Cứ nhìn sao trên trời để đoán biết, vài trăm năm nữa bên Tàu sẽ ghi chép sự tích Đức Mục Kiền Liên sẵn sàng từ bỏ tước vị Phật để xuống hỏa ngục lảnh tội thế cho mẹ … Nay chúng con cũng muốn đem lòng hiếu thảo hiến dâng hai đức phụ mẫu để đền công sinh thành … Xin được chết thế cho cha mẹ, mà không phải khai tên”
Đó là lòng hiếu, điểm son tuyệt vời của chàng họ Chử, mà mọi người từng biết xưa kia, khi chàng nhường cho Cha cái khố độc nhất.
Nghe được lời xin thống thiết, ai không mủi lòng xúc động ? Hoàng Hậu chợt nhớ chuyện con gái ruột đã bỏ nhà biệt vô âm tín. Lòng mẹ xót xa. Ừ, con người ta như thế … Còn con mình đang phiêu bạt chân trời nào ??? Cũng như Hậu, lòng vua mang mang. Sở dĩ vua đòi chém đầu cha mẹ hai đứa kia, chẳng qua là giận cá chém thớt. _ Ước gì con … rể mình được như thằng sếu vườn đang quỳ kia …
Trong lúc nhà vua lẫn hoàng hậu đang âm thầm sụt sùi thương tiếc con gái, nàng Tiên Dung dập đầu thưa : “Lạy Vua là đấng rất cao của muôn dân nước Việt. Xin cho con được dâng lên Ngài một điểm hay khác của món ăn hôm nay. Nếu lời con nói vừa ý Ngài, xin Ngài tha tội cho … cha mẹ con” Vừa nói, người đàn bà dâng đĩa bánh lên cao :
Quần thần đều nhướng mắt lên nhìn. Giữa một rừng hoa thơm ngát, miếng bánh được cắt thành miếng, từ ruột phơi ra ngòai. Nàng Tiên Dung cất lời giải thích :
“Trái bí ngô, ai cũng biết, tuy dày cơm bọng ruột , nhưng nếu được nấu sôi trong vòng một giờ thì rã nát te tua. Đó là do trời sinh cho nó cái tinh chất yếu mềm, không khác chi người đàn bà yểu điệu thục nữ chúng tôi … Nhưng trái bí ngô này đã được hầm nấu trong nồi bốn tiếng đồng hồ vẫn giữ được nguyên hình dạng, không sứt mẻ. Nước sôi lửa bỏng cũng có thể ví như phong ba bảo táp của cuộc đời. Vậy mà người đàn bà chúng tôi, dẫu phải trải qua bao nhiêu gian khổ, bao nhiêu thử thách, vẫn gan lì chịu đựng được. Cái vỏ bên ngòai của bánh tượng trưng cho sức bền gan của người đàn bà nước Việt : không sờn lòng trước nguy biến, không buông tay khi phải đối đầu với nghịch cảnh. Huống chi trong ruột bánh lại còn có nếp đậu thịt hành. Đưa lưng chống chỏi với hùm sói đã đành, người đàn bà còn phải lo cho chồng, nuôi con, gánh vác bao nhiêu việc gia nương. Hột nếp cho nhừ, đậu cho chín không rã như tương. Sen nguyên hạt cho mềm tấc lưỡi. Hành cho chín thơm ngon hương vị thịt. Một người trông bề ngòai tưởng như cành liễu yếu, mà bên trong là cả một phi thường : này này mọi việc đâu vào đó, một tay nàng đùm bọc vén khéo, sớm tối lo cho chồng cho con vuông tròn , không hổ danh người phụ nữ Việt Nam …
Công việc của thiếp làm hôm nay tuy chỉ là miếng bánh nghèo hèn, nhưng miếng bánh này nói lên được hình ảnh người vợ tốt, người mẹ hiền, người dâu thảo. Đàn bà Việt, suốt một đời tần tảo hy sinh … “
Nếu để cho Tiên Dung tiếp tục nói, thì bao nhiêu trang giấy cũng sẽ không đủ. Hoàng Hậu đã rơi lệ quá nhiều. Mà Vua Hùng cũng đã quá sững sờ. Ông đứng lên, mắt rơm rớm, “Trẫm thật không ngờ miếng bánh có thể nói lên được nhiều điều như thế … Nam thì trung hiếu, nữ thì công dung … Vậy thì, hai ngươi đã làm cho Trẫm thật sự vui lòng … Hạnh phúc thay, vinh dự thay cho những ai là cha mẹ của hai ngươi ! Trẫm còn lòng dạ nào trừng phạt họ … Hai ngươi quì cũng đã rục gối. Hãy đứng dậy, ngước mặt lên thật cao cho đời nhìn và chiêm ngưỡng …’’
Xếp hàng thứ ba trong mười hai chi, năm Dần mang cầm tinh cọp, là một hình tượng đa nghĩa, phức tạp trong tâm linh người Việt, vừa là ác thú, vừa là thần hộ mệnh.
Tranh Vinh Khoa (BP68)
Cọp là ác thú được người kinh sợ đến độ lập đền thờ, hy sinh nhân mạng để tế lễ mỗi cuối năm, như tục thờ Thần Hổ, làng Ngọc Cục, huyện Đường An, tỉnh Hải Dương mà Phạm đình Hổ (1768-1839) đã kể lại kỹ càng trong Vũ Trung Tùy Bút (1). Đến năm 1800, tục mới chấm dứt. Mặt khác, cọp lại là phúc thần được vẽ tranh thờ để trừ tà yểm quái.
Truyện Trinh Thứ, nửa sau thế kỷ XIX : Trong nhà hắc hổ trấn phù Sinh con sinh cái nuôi cho dễ dàng
Tranh Hổ còn được bày nơi nhiều đền chùa, nhất là các đền thờ Thánh Mẫu, như tranh Bạch Hổ Thần tượng đặt ở đền Quan Thánh, Hà Nội. Ngày nay, tại miền Bắc Việt Nam, từ đồng bằng lên Mạn Ngược, nhiều nhà còn sùng tín vào Tranh Hổ.
Tại nước ta, tùy địa phương, tùy sinh hoạt, quan hệ giữa người và cọp không đồng nhất. Tuy rằng ở đâu cũng sợ cọp, kiêng dè gọi bằng ông cọp, ông ba mươi, ông thầy, ông kễnh, ông Cả… nhưng dường như người dân Bắc Bộ kinh sợ cọp hơn người dân đồng bằng sông Cửu Long. Cọp cùng với beo, báo, sư tử, mèo… thuộc họ mèo (felin) ; giống cọp sống tại châu Á, từ Ấn Độ sang Nam Dương, Việt Nam, Trung Quốc. Cọp sống lẩn quất trong rừng rậm, có thể bơi qua sông, sống bằng thịt mồi : hưu nai, chồn cáo và nhất là heo rừng ; cọp bắt mồi về đêm. Như vậy cọp giúp con người trong việc loại trừ bớt những thú rừng phá hoại mùa màng hay chăn nuôi. Khi cạn kiệt nguồn lương thực trong rừng, hay khi về già, không còn đủ nhanh nhẹn để vồ mồi, cọp mới lân la về phía làng mạc. Con người không phải là nguồn lương thực ưu tiên : người ta vẫn thường kể chuyện gặp cọp giữa đường và được… làm lơ.
Tranh Thanh Trí (2010)
Trong truyện Lục vân Tiên cọp xuất hiện ba lần : một lần cởi trói cho tiểu đồng và đưa ra đại lộ ; một lần dưới dạnh « du thần » đưa Vân Tiên ra khỏi hang Thương Tòng, nơi Vân Tiên bị gia đình Thể Loan hãm hại ; lần cuối, cọp bắt hai mẹ con Thể Loan bỏ lại trong hang Thương Tòng để « quả báo », nhưng không… ăn thịt. Trên cơ bản, cọp vẫn là ác thú ăn thịt người, vì vậy, trong truyện, Trịnh Hâm mới bắt tiểu đồng trói vào gốc cây : Trước cho hùm cọp ăn mày Hại Tiên phải dụng mưu này mới xong Vân Tiên ngồi những đợi trông Trịnh Hâm về nói tiểu đồng cọp ăn (Câu 875-878)
Trong truyện Nguyễn đình Chiểu (1822-1888) đã trình bày cọp dưới hai diện mạo : khuôn mặt tự nhiên là ác thú, nhưng lại không xuất hiện ; khuôn mặt xuất hiện, cứu tinh, lại là một nhân vật hư cấu có suy tính khi hành động : Sơn quân ghé lại một bên Cắn dây mở trói cõng lên ra đàng
Trong nhiều truyện kể dân gian, cọp đóng vai thần cứu tinh, như trong Tống Trân Cúc Hoa được truyền tụng trong giới người Kinh lẫn người Thượng phía Bắc : Tống Trân bị vua đày sang nước Tần mười năm ; vợ là Cúc Hoa chịu đựng nhiều gian truân, có lúc tuyệt vọng lên núi Tản Viên toan quyên sinh. Sơn Thần thương tình biến thành mãnh hổ, tình nguyện mang thư Cúc Hoa sang Tần. Tống Trân được thư vội về nước, kịp cứu Cúc Hoa.
Trong Thoại Khanh Châu Tuấn, vai trò cọp còn lớn lao hơn nữa, xuất hiện giữa rừng khuya, cọp cõng Thoại Khanh và mẹ chồng sang tận nước Tề để tìm chồng.
Nhưng đây chỉ là một mặt trong tâm linh người Việt, khi đã chế ngự được thiên nhiên và ác thú. Những truyện dân gian kể trên có lẽ đã thành hình khá muộn, đồng thời với Lục vân Tiên, khi người đã bớt sợ cọp và ý thức vai trò của cọp trong việc bảo vệ mùa màng và gia súc. Đọc Sơn Nam (1926-2008) chúng ta thấy người dân Nam Bộ không những không sợ, mà có khi còn tỏ ra thân thiện (2). Ông trích dẫn Gia Định thành Nhất Thống Chí của Trịnh Hoài Đức « Hồi thế kỷ XVIII, trẻ con, đàn bà cầm liềm cắt cỏ, cầm đòn xóc, cũng chống cự và đuổi được cọp. Thái độ của người dân đối với cọp cũng lạ : vừa kính nể, coi như vị thần nhưng cũng coi thường, nếu cần thì rủ nhau đi săn bắt, giết không nương tay (3) ».
« Rừng nào cọp nấy », cọp Miền Nam hiền lành hơn hùm Miền Bắc chăng ? Phạm đình Hổ, sách đã dẫn, qua tục giết người tế Thần Hổ, còn nhắc đến thần Xương Cuồng có ghi vào sử sách như Mộc Tinh trong Lĩnh Nam Chích Quái. Tục tế Thần Hổ này có từ xa xưa trước Tây Lịch, khi quân nhà Tần của Nhâm Ngao và Triệu Đà mới lấn chiếm và đô hộ đất Văn Lang. Nhưng đây là một đề tài gai góc, đòi hỏi nghiên cứu chính xác. Chúng tôi sẽ đề cập trong một dịp khác.
Cho dù phong tục hy sinh nhân mạng để tế thần hổ có là một ví dụ đơn lẻ, thì nỗi sợ cọp, kinh hãi hùm thiêng là một tâm trạng có thật, kèm theo tư tưởng mê tín, mà ngày xưa Tchya đã phản ánh vào tiểu thuyết Thần Hổ, 1937, và Ai hát giữa rừng khuya, 1942, mà Vũ Ngọc Phan (1902-1987) đã giới thiệu cặn kẽ 4, chúng tôi mạn phép trích lại một thông tin đầy đủ :
Tranh Dang Mau Tuu
« Cái giống ma ở hai tập tiểu thuyết thần quái của Tchya là ma trành và cái loại thần trong đó là thần Hổ, những con hổ đã ăn thịt hơn trăm người, trong tai nổi lên hơn trăm tia máu đỏ, nghe được ngàn dặm, và nếu có chạm mình vào lá cũng không quên. Vị thần Hổ đây là con hổ xám, hổ vàng, và khi họp hội đồng cơ mật dưới gốc một đại thụ, vị thần Hổ thường trút bỏ bộ lông trắng, biến thành mọt ông già đầu râu tóc bạc đường bệ. Bị hổ vồ là có số, những kẻ bị giống mãnh thú ấy sơi đã có tên trong quyển sổ do thần Hổ giữ. Thật là một sự định mệnh, không sao trốn thoát được… »
Ma trành là chuyện dị đoan phổ biến ; trong một dị bản phụ lục Lĩnh Nam Chích Quái, có truyện Trành quỷ hiển linh ký được giới thiệu như sau : « truyện thần hổ đời Lê Mạt có tính cách mê tín. Trành là linh hồn người bị hổ ăn thịt biến thành tinh của hổ, thường dẫn đường cho hổ đi bắt người, khi có dịp lại hiện ra thành hình người. Thần hổ có nơi gọi là ma khái, hoặc hùm tinh » (6)
Tchya (Đái đức Tuấn, 1908-1969) khi sáng tác và hư cấu, đã dựa trên truyền thuyết dân gian, nên tác phẩm có giá trị dân tộc học. Trong Ai hát giữa rừng khuya, con hồ trắng biết thưởng thức âm nhạc, thích nghe đờn ca xướng hát. Trong niềm tin của một số dân tộc Miền Núi, có chuyện hổ biết nghe tiếng sáo !
Ngoài ra, trong Truyện Đường Rừng, 1940, Lan Khai (1906-1945) kể chuyện Người hóa hổ, người và súc vật có thể hóa kiếp cho nhau. Trong tuồng hát bội Hổ Thành Nhân, thế kỷ XIX cũng có chuyện hổ sinh ra người, nên nhân vật có tên như vậy.
Từ thời tiền thế chiến đến nay, bao nhiêu nước chảy qua cầu. Xã hội đổi thay, môi trường đổi thay. Cảnh núi rừng ma thiêng nước độc giảm đi nhiều. Cọp không còn là ác thú hăm dọa loài người và Thần Hổ không còn là ám ảnh. Nhưng trong tâm lý, con người vẫn còn giữ một hình ảnh kỳ bí nào đó về chúa sơn lâm, về bộ lông tráng lệ, oai phong lẫm liệt, và hành tung bí ẩn. Vẫn còn một không khí hoang đường nào đó qua Trái Tim Hổ trong nhóm mười truyện Như những ngọn gió Hua Tát của Nguyễn huy Thiệp, đăng trên báo Văn Nghệ 1987, xuất bản thành sách 1988 (8), tái bản nhiều lần.
Tranh Do Tu Nghiem
Hua Tát là một bản Mường nhỏ, miệt Lai Châu, có con hổ kỳ dị « người ta đồn có trái tim khác thường, chỉ nhỏ bằng hòn sỏi và trong suốt, là bùa hộ mệnh cùng là vị thuốc thần ». Dân bản nhiều người săn hổ, mong lấy trái tim làm thuốc chữa cho một cô gái trẻ đẹp, bị liệt đôi chân. Trong những người đi săn hổ, có chàng trai tên Khó, nghèo, xấu xí, dị dạng, cô độc :
« Việc săn hổ kéo dài gần hết mùa đông. Nhưng như có phép lạ, con hỏ tinh khôn biết tránh những nơi người ta phục nó. Những người đi săn bị nó săn lại. Hơn mười người chết vì con hổ dữ. Tiếng khóc than, lẫn với tiếng gió hú dài âm âm trong bản. Người ta nản chí dần, số người đi săn rụng nhanh như bứa chín cây, cuối cùng chỉ còn một người. Người ấy là Khó. Khó là trai bản Hua Tát. Chàng mồ côi cha mẹ, sống như con don, con dim. Con don, con dim sống thui thủi, đi con đường riêng, ăn uống thế nào không ai biết được. Người bản Hua Tát không biết Khó đi con đường nào tìm vết hổ. Đường của con don, con dim, hổ cũng không biết. Con hổ thấy sự nguy hiểm. Nó thay đổi chỗ ở, thay đổi đường đi. Khó và con hổ săn nhau từng giờ… ».
Cuối cùng người và hổ cùng chết, trái tim hổ bị kẻ gian đánh cắp.
Đây là sáng tác mới, nhưng theo dạng chuyện cổ, bắt đầu bằng : « ngày ấy, ở Hua Tát có một cô gái… ». Đã đành là chuyện hư cấu, nhưng mang hơi hướng truyền thuyết dân gian. Và nghệ thuật kể chuyện, viết truyện của Nguyễn Huy Thiệp đã đạt tới đỉnh cao.
Nhân ngày Tết Mậu Dần, chúng tôi nhắc đến một ít kỷ niệm văn học liên hệ đến con cọp ; chỉ có hai ý có thể nêu thành vấn đề : tương quan giữa Thần Hổ và Thần Mộc Tinh đầu tập Lĩnh Nam Chích Quái, mà chúng tôi sẽ phân tích trong một bài khác.
Vấn đề sau là trong tâm lý người dân Miền Bắc và Miền Nam, cách tiếp cận với con cọp, hay Thần Hổ, có phần khác nhau. Phía Bắc, từ đồng bằng lên Mạn Ngược, có nơi sùng bái hùm thiêng, thờ phụng đến mê tín. Người dân Miền Nam cũng sợ cọp, nhưng chỉ là nỗi sợ hãi cụ thể, vật chất mà không sùng tín. Tâm lý này thể hiện từ giới cầm quyền. Các chúa Nguyễn, Đàng Trong, đã tổ chức những trận đấu Voi – Cọp. Voi được xem như thú vật tuân phục và hữu ích, trái với cọp hung tợn và phá hoại. Do đó, trận đấu thiên vị và bất công, vì cọp bị nhổ nanh, tước vuốt, khớp mõm, và voi bao giờ cũng thắng. Khoảng 1750, Võ Vương Nguyễn phúc Khoát cùng triều đình đi trên 12 thuyền lớn, xem trận ác chiến trên bãi đất Cồn, 40 con voi tận sát 18 con cọp. Tập tục này tiếp diễn đến các đời sau, Minh Mạng xây đấu trường Hổ Quyền năm 1830 dưới chân đồi Long Thọ. Tục lệ này đến 1904 đời Thành Thái, mới chấm dứt.
Vua chúa không tạo nên được tâm lý quần chúng, nhưng gây ảnh hưởng và điều kiện hóa đời sống tinh thần người dân. Ngày nay, nghe đâu trên toàn quốc Việt Nam chỉ còn hơn nghìn cọp. Cọp là muông thú đang và đáng được bảo vệ.
Cọp, hùm là tài sản thiên nhiên, uy dũng, hùng tráng.
Diễm lệ và kỳ ảo, cọp là vẻ đẹp của một trần thế đang phôi pha.
Tranh Thanh Trí (2010)
.
Đặng Tiến 9-11-2009
.
(2) Sơn Nam, Hương Rừng Cà Mau, truyện Hát Bội giữa Rừng. (3) Sơn Nam, Đất Gia Định Xưa, tr. 36, nxb Trẻ, 1984, TPHCM. (4) Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại, quyển tư, tập thượng, 1942, bản in lại 1989, tr. 922. (6) Lĩnh Nam Chích Quái, bản Viện Văn Học, Đinh Gia Khánh chú thích, 1960, tr. 125. (7) Trịnh văn Thanh, Thành Ngữ điển tích, nxb Siêng Học, 1966, Sài Gòn. (8) Nguyễn Huy Thiệp, trong Tướng về hưu, nxb Trẻ, 1988, tr. 16. Tái bản dưới tên Như những ngọn gió, nxb Văn Học, tr.482, 1999, Hà Nội.
L’année luni-solaire qui arrive le 14 Février 2010 sera placée sous le signe zodiacal du Tigre, Xin Yin en Chinois, Canh Dân en Viêt. Le vocable luni-solaire appelle une explication rapide : le calendrier chinois combine les deux cycles astrologiques lune et soleil, et ce depuis l’antiquité.
par Do Tu Nghiem
L’année Tigre ne porte pas de présage particulier. Mais dans l’esprit vietnamien, le tigre est riche en valeur symbolique, même équivoque et ambivalente : animal féroce, naturellement, mais aussi bienfaiteur. Cette ambivalence est commune à un ensemble de cultures asiatiques. Une légende bouddhique raconte que, dans l’une de ses existences, le Bouddha a offert son corps pour nourrir une mère tigresse et ses enfants affamés ; c’est sans doute une des raisons qui explique les nombreuses figures de tigre dans l’imagerie populaire et religieuse asiatique, de l’Himalaya au Pacifique.
par Thanh Tri (2010)
Dans la pensée chinoise antique, le tigre est aussi une symbolique complexe. Un vase yeou en bronze à l’époque des Chang, avant l’an 1000 AC, découvert à Ngan Yang représente un tigre maintenant un homme dans sa gueule. Longtemps, on a pensé que le fauve était en train de le dévorer. Une lecture plus technique propose un sens contraire : l’animal protège le bonhomme qui n’avait pas l’air affolé. Il est bien habillé, l’air serein, s’agrippant à l’épaule du fauve. Le vase est décoré d’autres animaux. Le tigre semble ici symboliser la mère nature dévoratrice et génératrice de la vie en même temps.
La même ambivalence se retrouve dans la pensée Viet. Une des plus vieilles légendes, vers le XII siècle, citée par Linh Nam Chich Quai, Légendes extraordinaires des Montagnes du Sud, relatait que dans l’antiquité, à l’époque des rois Hung, les Viet vénéraient le génie Xuong Cuong, image du Tigre sous la métaphore du Démon des Arbres, Moc Tinh. Ils offraient à son culte annuel un sacrifice humain à la veille du Nouvel An, d’où son appellation Monsieur le Trente « Ong Ba Muoi » – le trentième jour du 12è mois. Cette coutume ne cessa qu’au Xè siècle, mais persista encore dans certains endroits au Nord, jusqu’en 1800, comme le racontait Pham Dinh Ho dans le texte le Génie du Tigre, Than Ho, dans son célèbre Essais en Temps de pluie, Vu Trung Tuy But (1821).
Le tigre en cinq couleurs
Le tigre, sans doute par sa puissance, son intelligence mystérieuse était aussi génie protecteur. Déjà au XVè siècle, on accrochait son image comme talisman pour chasser les formes démoniaques, comme l’image du Tigre Noir protégeant la femme en couches. Peu à peu, le « roi de la forêt » entrait dans le panthéon des croyances populaires vénérant les Saintes Mères (Dao Mâu) d’inspiration taoïste. Dans l’imagerie de ce culte, le tigre apparaît en cinq couleurs : noir, blanc, jaune, vert, rouge, représentant les cinq éléments de la nature, chaque Général Tigre protégeant la vie à chaque point cardinal et le centre. Le Génie Tigre se manifeste aussi dans les cérémonies de médium, pour prévenir ou guérir.
Le rapport homme/tigre est complexe, se trouve encore dans les croyances des minorités ethniques du Tây Nguyên, comme Jacques Dournes l’a bien décrit dans ses œuvres récentes.
Sous ce rapport, les Viet des plaines ou des montagnes n’ont pas la tradition de chasser le tigre. On le chassait, ou le tuait, pour se défendre ou protéger l’élevage et non par plaisir. Ce « sport » a été introduit par la colonisation française. Le premier « chasseur de tigre » connu étant l’ex-empereur Bao Dai, vers 1930, le dernier semble être Ngô Dinh Nhu qui, semble-t-il, avait 13 tigres à son tableau de chasse, vers 1960.
Génie protecteur, le tigre apparaît aussi dans des romans populaires versifiés : Thoai Khanh était à la recherche de son mari, avec sa belle mère malade ; perdues dans la jungle, elles furent sauvées par le tigre qui les transporta hors du danger. Dans Luc Van Tiên, il sauva le valet dévoué et fidèle en le détachant de ses liens, puis châtia les deux femmes traîtresses, les déposa dans la grotte, là où jadis, elles avaient claustré le vaillant Van Tiên frappé de cécité.
Dans leur tradition, les Viet craignent et respectent le tigre. Dans certaines régions ou croyances populaires, on le vénère, encore de nos jours, cette attitude complexe se dénote dans une œuvre récente, de grande valeur littéraire et ethnographique, traduite en français : « Le cœur du Tigre » de Nguyên Huy Thiêp.
Dang Tien 15.01.2010
Bibliographie Hoàng Xuân Han, calendriers et calendrier vietnamien (en français), revue Khoa Hoc Xa Hôi, Février 1982, Paris. Maurice Durand, Technique et Panthéon des Médiums Vietnamiens, EFEO, 1959, Paris. Lê Thành Khôi, Voyage dans les cultures du Vietnam, Horizon du monde, 2001, Paris. Jacques Dournes, Forêt Femme Folie, Aubier Montaigne, 1978, Paris. Nguyên Huy Thiêp, Le Cœur du Tigre, Aube, 1993, Paris.
Chuyện Hòn Vọng Phu nằm trong truyền thuyết dân gian, có ghi lại trong phần phụ lục Linh Nam Chích Quái, một tập truyện dân gian bằng chữ Hán, xuất hiện rất sớm, có lẽ từ thời Trần. Riêng phần phụ lục, thì người đời sau thêm thắt vào, có lẽ đầu thời Lê.
Theo truyện, núi Vọng Phu thuộc huyện Vũ Xương, ở cửa bể đạo Thuận Hóa thuộc tỉnh Quảng Trị bây giờ. Ngày xưa có hai anh em ruột, một trai, một gái, làm nghề đốn củi. Một hôm, người anh lỡ tay chặt trúng vào đầu em, rồi tưởng em chết, bỏ trốn. Cô em được người cứu, đem về nuôi, lớn lên lấy chồng lại kết hôn đúng ngay với anh mình. Người chồng một hôm thấy vết sẹo trên đầu vợ, khám phá ra là em mình, nhưng sợ, không dám nói ra. Anh lấy cớ đi buôn rồi bỏ nhà đi. Người vợ không rõ nguồn cơn, bế con ngày ngày trông đợi và biến thành hòn đá, được dân gian gọi là đá Vọng Phu. Ở Việt Nam có nhiều tích như vậy. Cứ ở đâu có đá lớn, mang dáng dấp mẹ bồng con là nhân dân gọi là đá Vọng Phu.
Ở Lạng Sơn có sự tích nàng Tô Thị vọng phu : Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa Có nàng Tô Thị có chùa Tam Thanh
Núi Vọng Phu tại Lạng Sơn đã được Nguyễn Trãi nhắc đến trong Dư Địa Chí là sách ra đời từ 1438, nhưng bị đời sau thêm thắt nhiều. Riêng chuyện Tô Thị, thì Nguyễn Thiên Túng, người đương thời với Nguyễn Trãi, có lời giải thích sai, nhầm nàng Tô Thị Việt Nam với nàng Tô Huệ tác giả bài « Hồi Văn » bên Tàu (sử gia Hà Văn Tấn đã vạch ra điểm sai khác).
Dù sao đá Vọng Phu trên đỉnh núi Tam Thanh ở Lạng Sơn cũng đã bị sét đánh, sụp đổ từ lâu. Sử sách đời Tự Đức đã nói rõ ràng như thế. Gần đây, người ta phá núi để lấy đá xây cất, nhưng nói rằng « phá Hòn Vọng Phu » thì không chính xác. Nghe nói có xây tượng Vọng Phu bằng vôi. Ở Quảng Trị có câu :
Mẹ thương con ngồi cầu Ái Tử Vợ trông chồng đứng núi Vọng Phu
Núi Vọng Phu này, theo sách đã dẫn, thuộc huyện Vũ Xương thời Lê, đến thời Nguyễn đổi thành Đăng Xương, nay là Triệu Phong. Không rõ dáng Vọng Phu có còn không. Theo tên huyện có thể đặt truyện vào đầu thời Lê. Tại Bình Định, trên đỉnh núi bên cửa Đề Gi thuộc huyện Phù Cát có hòn đá Trông Chồng, người địa phương cũng giải thích bằng truyền thuyết (đại khái) như đã kể, và có ghi lại trong Đại Nam Nhất Thống Chí. Nhưng chính thức trên bản đồ địa dư, lập ra từ thời Pháp thuộc thì Hòn Vọng Phu thuộc tỉnh Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa, giáp giới Phú Yên – thuộc tỉnh Phú Khánh ngày nay. Trên bản đồ người Pháp gọi là La Mère et l’Enfant, độ cao được ghi là 2022 mét. Cảm động là hình ảnh người vợ trông chồng hóa đá ; còn vì đâu người chồng phải ra đi và đi đâu thì ai muốn giải thích kiểu gì cũng được. Người xưa dựng chuyện anh em ruột lấy nhầm nhau là để bảo vệ phong tục, đề phòng những quan hệ loạn luân – và sự việc nêu lên cũng hiếm. Đời sau cho rằng người chồng ra đi là vì chinh chiến là một dự tưởng hợp lý, trên một đất nước thường xuyên bị chiến tranh suốt mấy trăm năm. Truyền thuyết Vọng Phu, từ đó mang kích thước tâm cảm và nhân đạo, dân tộc rộng lớn hơn.
Người nới rộng kích thước tình cảm ấy là nhạc sĩ Lê Thương. * Lê Thương tên thật là Ngô Đình Hộ, sinh năm 1913 theo Phạm Duy, giấy tờ ghi sinh ngày 8-1-1914 tại Hà Nội, từ 1941 vào định cư tại Sài gòn, qua đời tại đây ngày 19-6- 1996, là một trong vài ba nhạc sĩ tiên phong trong trào lưu nhạc mới Việt Nam – thời đó gọi là âm nhạc cải cách để phân biệt với nhạc cổ truyền. Lê Thương là tác giả đầu tiên có tác phẩm được trình diễn thành công, với bài Tiếng Đàn Trong Đêm Khuya, do ban kịch Thế Lữ trình diễn tại nhà hát lớn Hà Nội, đầu thu 1938. Sau đó mới đến Con Thuyền Không Bến của Đặng Thế Phong (1918-1942) tại hội quán Trí Tri Hà Nội, cuối thu 1938 . Cả hai bài hát đều là tác phẩm đầu tay. Lê Thương còn là người có công đầu trong việc phổ nhạc vào thơ : Bông Hoa Rừng (1941) của Thế Lữ, thơ Xuân Diệu, Huy Cận, Lưu Trọng Lư ; bài hát ngày nay còn nhiều người nghe là Thu Trên Đảo Kinh Châu, dựa trên một bản dịch bài Thu Dạ Lữ Hoài Ngâm của Đinh Nhật Thận. Sau đó, Phạm Duy mới phổ nhạc bài Cô Hái Mơ (1942) của Nguyễn Bính, cũng là nhạc phẩm đầu tay. Theo Phạm Duy, Lê Thương « là người soạn nhạc có nhiều tâm hồn thi sĩ nhất trong đám người tiên phong của nền tân nhạc. Lời ca của Lê Thương thật là vô địch, ngay từ lúc này cũng như mãi mãi về sau ».
Tác phẩm mới nhất của Lê Thương là ba bài Hòn Vọng Phu sáng tác từ năm 1946, muốn gọi là trường ca, truyện ca, tổ khúc gì cũng được. Lời ca đặc sắc, một phần do Lê Thương sáng tạo từ khối vốn ngữ vựng phong phú, lối kết hợp hình ảnh mới mẻ, táo bạo và cách sử dụng âm hưởng tác phẩm Chinh Phụ Ngâm được truyền tụng. Sinh thời, Văn Cao khâm phục nhạc phẩm này.
Đặc điểm trong nhạc phẩm là phần III, Lê Thương đã cho Người Chinh Phu Về, trong khi trong truyền thuyết, người chồng không trở về, và trong nguyên tác Chinh Phụ Ngâm, người vợ chỉ mơ ước ngày chồng về để « giữ gìn nhau vui thuở thanh bình ».
Dường như phần I và phần II Ai Xuôi Vạn Lý được sáng tác đồng thời (1946), còn phần III làm sau, vì ý thức chính trị của tác giả dường như có biến đổi. Phần I rền vang tiếng trống lệnh xuất quân, ròn rã, phấn chấn, dồn dập :
Lệnh Vua hành quân trống kêu dồn Quan với quân lên đường Hàng cờ theo trống dồn
Đây là khí thế của những năm 1945-46 thời Nam Bộ kháng chiến, thời Nam tiến, Tổng khởi nghĩa. Nhưng sang đến phần II, không khí trở nên buồn thảm, bi quan :
Có ai xuôi vạn lý Nhắn đôi câu giúp nàng Lấy cây hương thật quý Thắp lên thương tiếc chàng Thôi đứng đợi làm chi…
Lê Thương tham gia kháng chiến tại Nam Bộ, rồi về thành rất sớm (1948), có lúc bị Pháp bắt giam. Thời gian này, ông làm bài Bà Tư Bán Hàng, giản dị, bình dân, nhưng có giá trị tuyên truyền cao. Phải chăng, ở Hòn Vọng Phu, phần I và phần II được sáng tác tùy hứng như thơ Chính Hữu, Quang Dũng, Hoàng Cầm cùng thời. Còn phần III, Người Chinh Phu Về, ông đã chín muồi về ý thức chính trị :
Tiếng núi non lưu luyến tấc lòng bao nghìn năm … Từ bóng cây ngôi mộ bên đường Từ mái tranh bên đình trong làng Nguồn sử xanh âm thầm vẫn sống…
Và hơi nhạc rộn ràng, ngây ngất, mang khí thế hào hùng của đoàn quân chiến thắng :
Bóng chàng chập chùng vượt núi non cũ Với hành lương độ đường Chiếc hùng gươm danh tướng…
Tác phẩm Hòn Vọng Phu là một bài hát yêu nước đậm đà, sâu sắc, ca ngợi đất nước và dân tộc, nhưng sau khi công bố, vẫn không được hát tại các vùng kháng chiến như nó được phổ biến rộng rãi tại các thành phố bị Pháp chiếm. Trước hết vì cá nhân tác giả đã bỏ kháng chiến về thành. Sau nữa, hình tượng chờ chồng hóa đá không phù hợp với biện chứng cách mạng, với hình ảnh người phụ nữ « ba sẵn sàng », nhất là sẵn sàng chiến đấu như những Út Sâm, Út Tịch, Bà Má Hậu Giang, Người Mẹ Cầm Súng ; v.v… Chưa kể đến ngôn ngữ gọt giũa mượn của Chinh Phụ Ngâm bị kết án lạc hậu, bi quan, phản chiến. Những câu « Bên Man Khê còn tung gió bụi mịt mùng » lấy từ Chinh Phụ Ngâm bị xem là vô ý thức vì ca ngợi Mã Viện là … kẻ thù ! ( điều này Chế Lan Viên đã viết).
Hòn Vọng Phu của Lê Thương, khúc nhạc tuyệt vời, đã vươn lên từ những khắc bạc trong cuộc sống, những điêu linh của dân tộc. Trầm hùng, tha thiết, khi vút cao, khi sâu lắng, Hòn Vọng Phu là những đau thương đã thăng hoa. Trong lịch sử, chiến thắng của bên này là thất bại của bên kia ; trong nghệ thuật thì khác : cái đẹp chiến thắng khổ đau – là chiến thắng của mọi người, của con người. Nghệ thuật là con người đánh ngã định mệnh. Tìm về Hòn Vọng Phu là để lắng nghe những ấm lạnh, những ngọt bùi, giọt giọt chắt lọc từ cõi-người-ta u minh và bất hạnh.
Đặng Tiến Xuân 1994, đọc lại Giáng sinh 2008
.
Linh Nam Chích Quái, nxb Văn Hóa, 1960, Hà Nội, tr.116. Đọc thêm. -Vũ Ngọc Phan, Truyện Cổ Việt nam, nxb Văn Sử Địa, Hà Nội, 1957, tr.88. Sudestasie in lại, 1979, Paris, tr.65. -Nguyễn Đổng Chi, Kho Tàng Truyện Cổ Tích Việt Nam, tái bản 1993, nxb Văn Nghệ TP HCM, cuốn I, tr.182. -Hữu Ngọc và François Corrrèze, Anthologie de la Littérature Populaire Vietnamienne, nxb l’Harmattan, 1982, Paris, tr. 136 có ghi các dị bản. -Nguyễn Trãi Toàn Tập, nxb Khoa Học Xã Hội, 1976, Hà Nội, tr.209, 239 và 651. -Đại Nam Nhất Thống Chí, cuốn 4, nxb Khoa Học Xã Hội, 1971, Hà Nội, tr.361. -Nguyễn Văn Tý, Kỷ Niệm Vui Đời Nhạc Sĩ, nxb TPHCM, 1993, tr.120. -Phạm Duy, Tạp Chí Văn Học, California, số 2, tháng 3-1986, tr.80. Đọc thêm Hồi Ký II (1990), chương 20 và Hồi Ký III (1991), chương 2.
Hòn Vọng Phuhttp://my.opera.com/phamngoclanguitar/blog/2009/09/27/honvongphu3 Nơi phía Nam giữa núi mờ Ai bế con mãi đứng chờ Như nuớc non xưa đến giờ Đường chiều mịt mù cát bay tỏa buớc ngựa phi Đường trường nếp tàn y hùng cường vẫn còn bay trong gió Bóng từ xa sắp dần qua Bóng chàng chập chùng vuợt núi non cũ với hành lương Độ đường chiếc hùng gươm danh tướng Dưới tà huy đếm nhịp đi với ngựa phi Dấn bước tang bồng giữa nơi núi rừng Bên nợ tình thâm, bên nợ giang san Bên đồi ai oán, bên rừng đa đoan đón đưa bóng chàng Đường về nuớc chập chùng xa Nhiều đồi núi cheo leo, cây với rừng ruờm rà Đường Vạn Xuyên, đường Cổ Lũy Duyên núi sông vẫn như thấm hòa Đò vạn lý, đò ải quan Đò rừng lá nuớc trong bao cá lội từng đàn Thành Cổ Loa, Đền Vạn Kiếp Bao tháng năm dấu chưa xóa nhòa Tiếng núi non lưu luyến tấc lòng bao nghìn năm Tiếng gió cồn như tiếng trống dồn buổi khuya vắng Từ bóng cây ngôi mộ bên đường Từ mái tranh bên đình trong làng Nguồn sử xanh âm thầm vẫn sống Bao mối thương vang động trong lòng Đồi lan, đồi quế rắc kho hương nồng Rừng sao dua đồi rừng trắc Lo che ánh bủa vầng dương tiếp đưa bóng chàng Đưòng cao đường thấp khắp khe chân chàng Nhìn qua con đường mòn cũ Quanh co mấy buổi tà duơng mới mong tới làng Nhớ cố hương xao xuyến tấc lòng mau dồn chân Vết bước đi trên phiến đá mòn còn in dấu Từ bóng cây ngôi mộ bên đường Từ mái tranh bên đình trong làng Nguồn sử xanh âm thầm vẫn sống Bao mối thương vang dậy trong lòng Bao tháng năm lôi cuốn đời Bao tuyết sương khoen giữa đời Như ước mong xuyên kiếp người Đường rừng gập ghềnh dấu binh lửa chiếu hào quang Đục ngầu thúc ngựa trong lời gào dẫn đoàn quân trăm chiến mấy ngàn viên Tới ngoài biên thoát vòng ngục tù cõi nước non cũ tiến về Nam Miệt mài vẫn từ xưa hăng hái súng lồng vai giữa cờ bay ngất trời mây Núi đá kinh hoàng nhắc câu sấm thề Hỡi người chinh phu, anh hùng non sông Trao người con quý cho người trông nom, Thiếp xin lỗi thề Chàng rảo bước ngoài sườn non Tìm người đứng cô đơn đang ngóng đợi chồng về Vượt Hoành Sơn, vòng thành Huế, mong tới nơi cố thôn ước thề Từ dạ đất miền Đồng Nai Lời hẹn hứa tương lai Đang chúc mừng chàng về Chờ nhìn con, chờ người đón, bao nét xưa ước mong sẽ còn Núi đá thu rêu đã lấp mờ bao nghìn xưa Thấy đứa con xanh ngắt tới hồn còn trông đó Cầm chiếc gươm thân phụ di truyền Chàng bế con trao lại gươm bền Rồi chỉ vào sơn hà biến cố Trao nó đi gây lại cơ đồ
Thời gian đã thấm biết bao suy tàn Người xưa đâu còn hình đá bơ vơ đứng đợi chồng đi đã không hứa về Lòng son lụn chí trước cơn hư thề Đà xuôi tan tành đời đá nên mưa gió đổ quạnh hiu xuống ai mới về Chiếc báu gươm chinh khách đã trao cho thằng con Chí khí cao đã nối mãi còn tại non nước Chàng đã ghi trong sử xanh đời Một mối duyên chung vạn kiếp người Từ nghìn xưa bên đồi phơi đá Dân chúng đem ca tụng duyên Bà
Trịnh Công Sơn chánh quán Huế, làng Minh Hương, tổ tiên gốc Trung Hoa. Làng Minh Hương nay sát nhập vào Bao Vinh thành xã Hương Vinh. Bao Vinh là thương cảng của Huế ngày xưa.
Anh sinh ngày 28 tháng 2 năm 1939, tại Lạc Giao, tỉnh Đắc Lắc, lớn lên trong một gia đình buôn bán giữa trung tâm thành phố Huế. Nhà đông anh chị em, ba trai năm gái, mà anh là con trưởng. Tuy có thăng trầm, nhưng nói chung là khá giả.
Trịnh Công Sơn theo học chương trình Pháp, tại Trung học Pháp tại Huế, đến hết cấp 2. Năm ấy, 1955, cùng lớp có ca sĩ Kim Tước (Giáo sư Decoux, dạy khoa học, thỉnh thoảng mang đàn vĩ cầm vào lớp, đàn đệm cho học sinh hát). Lúc này Trịnh Công Sơn chơi guitare đã hay. Trường giải thể, dời vào Đà Nẵng, Trịnh Công Sơn có lúc theo học trường Thiên Hựu, Providence ở Huế. Rồi chuyển vào Sài Gòn, học tại trường Jean Jacques Rousseau. Sau đó vào học trường Sư Phạm Quy Nhơn, rồi đi dạy học vài năm tại Lâm Đồng.
Anh tự học nhạc một mình, và đã kể lại :
Thuở ấy, tôi là một đứa bé thích ca hát. Mười tuổi biết solfège, chép lại những bài hát yêu thích đóng thành tập, chơi đàn mandolin và sáo trúc. Mười hai tuổi có cây đàn guitare đầu tiên trong đời và từ đó sử dụng guitar như một phương tiện quen thuộc để đệm cho chính mình hát.
Tôi không đến với âm nhạc như một kẻ chọn nghề. Tôi nhớ mình đã viết những ca khúc đầu tiên từ những đòi hỏi tự nhiên của tình cảm thôi thúc bên trong… Đó là những năm 56 – 57, thời của những giấc mộng ngổn ngang, của những viễn tưởng phù phiếm non dại. Cái thời tuổi trẻ xanh mướt như trái quả đầu mùa ấy, tôi rất yêu âm nhạc nhưng tuyệt nhiên trong tôi không hề gợi lên cái ham muốn trở thành nhạc sĩ… Dạo ấy ba tôi đã mất… (1)
Những câu hỏi người tò mò có thể đặt ra : một người chỉ học trường Pháp, giáo trình Việt ngữ rất hạn chế và lỏng lẻo, khi đặt lời ca, sao có thể sử dụng tiếng Việt điêu luyện đến như thế ? Thỉnh thoảng anh viết truyện ngắn, tham luận, đều xuất sắc. Bạn bè nhận được thư riêng, đều nhớ rằng Sơn chữ đẹp văn hay.
Tự học đàn hát, rồi sáng tác một mình, Trịnh Công Sơn không thuộc một nhóm sáng tác nào, như những người đi trước, như Lê Thương, Hoàng Quý trong nhóm Đồng Vọng ở Hải Phòng, như Thẩm Oánh, Dương Thiệu Tước trong nhóm Myosotis tại Hà Nội, nhóm Hoàng Mai Lưu tại Nam Bộ. Cũng như sau này, anh sẽ tự học vẽ một mình.
Câu hỏi tò mò thứ hai : tự học nhạc, rồi từ rất sớm đã lao mình vào đời sống sáng tác và tranh đấu, làm sao anh có thể liên tục sáng tác khoảng 600 ca khúc, phần lớn được yêu chuộng ?
Nói rằng Trịnh Công Sơn là thiên tài, cũng dễ thôi. Nhưng trở thành thiên tài trên một đất nước như Việt Nam, được thừa nhận là thiên tài trong một xã hội như Việt Nam – nhất là sau cuộc đổi đời 1975 – thật không đơn giản.
Mục đích của bài này là giải thích sự hình thành của thiên tài Trịnh Công Sơn, giải mã hiện tượng Trịnh Công Sơn và tìm hiểu vị trí của Trịnh Công Sơn trên những trầm luân của đất nước, chủ yếu là khúc quanh 1975.
Chúng tôi cũng muốn cung cấp cho các nhà nghiên cứu về sau một số tư liệu rải rác đây đó, e mai đây khó kiếm, khi những than khóc và tung hô đã lắng xuống.
*
Về hoàn cảnh sáng tác ban đầu, Trịnh Công Sơn đã tuyên bố với Vĩnh Xương, báo Đất Việt, năm 1985 : ” Đến năm 1957, tôi sáng tác, gọi là để bạn bè nghe chơi. Sau đó thấy có hứng thú sáng tác và thử viết thêm một số bài. Năm 1959, tôi viết bài Ướt Mi và được bạn bè khích lệ. Tôi mới tìm sách nghiên cứu thêm về nhạc, trao đổi thêm về nhạc lý với bạn bè. Sau đó, tôi phổ nhạc cho khoảng một chục bài thơ tình yêu (như Nhìn Những Mùa Thu Đi chẳng hạn). Năm 63, tôi có một số sáng tác khá thành công như Diễm Xưa, Biển Nhớ, Hạ Trắng. Từ đó, tôi đi vào con đường sáng tác ” (2).
Và từ đó, Trịnh Công Sơn nổi tiếng.
*
Khi đặt câu hỏi : sao một thanh niên, rất trẻ, chỉ học “trường Tây” mà sử dụng tiếng Việt tài hoa đến vậy, tôi không có thành kiến – vì bản thân mình cũng chỉ học “trường Tây”- mà để tìm hiểu nguồn sáng tạo trong ngôn ngữ.
Trịnh Công Sơn, có lẽ – đây là giả thuyết dè dặt – không học nhiều văn chương Việt Nam được giảng dạy ở nhà trường thời đó, nên không bị nô lệ vào những khuôn sáo trường quy, không suy nghĩ bằng điển cố sẵn có, mà tạo được một hình thức mới cho lời ca. Lời ca ấy sử dụng nhiều hình ảnh, biểu tượng bị xé lẻ, đi thẳng vào tâm tưởng người nghe, mà không đòi hỏi họ phải hiểu nghĩa chính xác. Ví dụ bài Tình Sầu :
Tình xa như trời/ Tình gần như khói mây/ Tình trầm như bóng cây/ Tình reo vui trong nắng/ Tình buồn làm cơn say
… Cuộc tình lên cao vút / Như chim mỏi cánh rồi / Như chim xa lìa bầy / Như chim bỏ đường bay /
Mạch lạc nội tại (cohérence organique) của ca khúc không dựa vào tương quan ý nghĩa : “tình xa như trời” thì hợp lý, nhưng gần, sao lại như “khói mây” ? “Tình lên cao vút“, sao lại “như chim mỏi cánh rồi” ? “Tình reo vui trong nắng“, thì phải đối ngẫu với “tình buồn cơn mưa bay” mới chỉnh, sao lại say sưa vào đây ?
Thật ra, mạch lạc nội tại được cấu trúc trên hình thức ngôn ngữ : những từ lặp lại : tình, chim, như, những vần luyến láy : mây, cây, say, bay, những từ đối lập : xa/gần, vui/buồn. Hình ảnh nối tiếp nhau, không cần ăn khớp với lý luận, lại được tiết điệu, âm giai nâng đỡ, bay bổng, bay thẳng vào tâm tưởng người nghe.
Chúng ta thử so sánh, để tìm hiểu chứ không phân định hơn thua, một lời nhạc tương tợ của Đoàn Chuẩn-Từ Linh :
Gửi gió cho mây ngàn bay Gửi bướm muôn màu về hoa Gửi thêm ánh trăng màu xanh lá thư Về đây với thu trần gian …
Hai ca khúc na ná, vì đều là ẩn dụ xâu chuỗi (métaphore filée), nhưng câu sau của Đoàn Chuẩn và Từ Linh được cấu tứ theo ngữ nghĩa và quy ước, theo điển cố : gió+mây, bướm+hoa, gió+trăng, trăng+thu. Nét mới là màu xanh lá thư bị xoá nhoè giữa những ước lệ được liên kết thành một xâu chuỗi kiên cố, chặt chẽ quá làm mất chất thơ. Thêm vào đó là những câu thất ngôn đường luật rất chỉnh chu :
Lá vàng từng cánh / rơi từng cánh Rơi xuống âm thầm / trên đất xưa
Bài Gửi Gió Cho Mây Ngàn Bay rất hay, nhưng hay một cách khác, được yêu chuộng ở một giới thính giả khác.
Phạm Duy, thời trẻ, đã có những sáng tạo tân kỳ : Buồm về dội nắng đôi vai Bao nhiêu màu hoa ngát trên đôi môi (Tiếng Đàn Tôi), 1947
Sau đó, anh trở về với ngôn ngữ duy lý :
Bao giờ em giở lại vườn dâu (hỡi em)
Là một câu thơ tuyệt vời : vườn dâu là niềm thương nhớ muôn trùng một nền văn minh đã khuất bóng. Nhưng Phạm Duy lại bồi thêm câu sau :
Để anh bắc gỗ xây nhịp cầu (anh) bước sang… (Quê Nghèo, 1948)
Thì cái ý đã thu hẹp cái tứ. Câu hát trở thành thô thiển, và giới hạn âm vang. (Tôi đã có dịp trình lên anh Phạm Duy ý này, anh cười vui : thế à ?)
Tác phẩm Lê Thương uyên bác cả nhạc lẫn lời, đã đựơc người đời yêu thích.
Trịnh Công Sơn sẽ không viết được những câu văn vẻ như Lê Thương :
Bên Man Khê còn tung gió bụi mịt mùng, Bên Tiêu Tương còn thương tiếc nơi ngàn trùng … (Hòn Vọng Phu)
nhưng đã viết :
Đàn bò vào thành phố Reo buồn tiếng hạt chuông (…) Đàn bò tìm dòng sông Nhưng dòng nước cạn khô Đàn bò bỗng thấy buồn, bỗng thấy buồn … (Du Mục)
Những hình ảnh ngoài trí tưởng tượng của Lê Thương – ông vua đặt lời ca – theo sự đánh giá của Phạm Duy.
Đi vào nền tân nhạc với một tâm hồn mới mẻ, Trịnh Công Sơn đã dần dần xây dựng một nhạc ngữ mới, phá vỡ những khuôn sáo của nền âm nhạc cải cách, thành hình chỉ hai mươi năm về trước.
*
Bửu Chỉ vẽ Trịnh Công Sơn – 1977 *
Trịnh Công Sơn tự học nhạc, chứ không được đào tạo theo hệ thống trường quy. Khi bắt đầu sáng tác, được khích lệ, mới “trao đổi nhạc lý với bạn bè“, anh không nói rõ là những ai.
Câu hỏi thứ hai người tò mò đặt ra là : học nhạc một mình, thì vốn liếng nhạc thuật lấy đâu ra mà sáng tác nhiều, nhanh và hay như thế ?
Nhiều người cho là tác phẩm anh đơn giản về mặt nhạc thuật, nói là nghèo nàn cũng được.
Văn Cao nhận xét : “Trong âm nhạc của Sơn, ta không thấy dấu vết của âm nhạc cổ điển, theo cấu trúc bác học phương tây. Sơn viết hồn nhiên như thể cảm xúc nhạc thơ tự nó trào ra” (3).
Lối nhạc hồn nhiên, dung dị này lại đáp ứng lại với nhu cầu thời đại, theo Phạm Duy : “Về phần nhạc, toàn thể ca khúc Trịnh Công Sơn không cầu kỳ, rắc rối vì nằm trong một số nhạc điệu đơn giản, rất phù hợp với tiếng thở dài của thời đại” (4).
Một thính giả bình thường, yêu quý Trịnh Công Sơn, đã viết sau khi anh qua đời : “Xét cho cùng, Trịnh Công Sơn là một nhà thơ. Một nhà thơ lớn. Nhạc là cái xe tải anh lắp lấy để chở thơ anh đến với chúng ta” (Vũ Thư Hiên, Varsovie, 4/2001). Nhận xét không đúng nhưng tiêu biểu.
Dù cho rằng nhạc thuật đơn điệu, thì cũng phải thừa nhận tài năng, có phần học tập, có phần thiên phú. Hoa hồng đẹp là do cây hồng, nhưng cũng còn nhờ vào đất đai, phân tro, mưa nắng, người chăm sóc, thậm chí cần cả người ngắm, hoa hồng mới có giá trị cái đẹp hoa hồng. Dù ở đây chỉ là một đoá vô thường.
Ta thử nhớ lại thời đại phát sinh tài năng Trịnh Công Sơn. Năm anh 15 tuổi, 1954, Hiệp Định Genève chia đôi đất nước, cả hai miền Nam Bắc đều hoá thân trong hoàn cảnh chính trị và văn hóa mới.
Ở miền Nam, văn hoá phương Tây tràn ngập thị trường, nhất định phải ảnh hưởng mạnh mẽ đến tuổi mười lăm. Sách báo, đĩa nhạc Pháp du nhập ồ ạt vào Việt Nam hằng ngày, giá thực tế rẻ hơn tại Paris nhờ trợ cấp hối đoái, và đây lại là thời kỳ phát minh và phát triển của loại sách bỏ túi và đĩa hát rảnh mịn (microsillon), phát hành rộng rãi, kèm theo những phương tiện truyền thanh mới. Thời trước, tuy Việt Nam là thuộc địa Pháp, nhưng văn chương Pháp chỉ du nhập qua nhà trường, giáo trình dừng lại ở cuối thế kỷ XIX : uyên bác như Xuân Diệu mà không biết Apollinaire. Sau 1954, văn hoá Pháp – và phương Tây – du nhập thẳng vào thị trường. Công chúng đọc Françoise Sagan tại Sài Gòn cùng lúc với Paris. Trên hè phố, nhất là tại các quán cà phê, người ta bàn luận về Malraux, Camus, cả về Faulkner, Gorki, Husserl, Heiddeger.
Nhà văn Bửu Ý, bạn Trịnh Công Sơn – học trước Sơn hai lớp tại Lycée Français Huế – hát Lá Rụng (Les Feuilles Mortes) một lần với Juliette Gréco ; Đời Hồng Tươi (La Vie en Rose) một lần với Edith Piaff, Barbara một lần với Yves Montand ; trong khi Thanh Tâm Tuyền dịch Barbara của Jacques Prévert,đăng trên Sáng Tạo và nhà văn trẻ Nguyễn Xuân Hoàng cũng ngân nga Barbara. Nguyễn Trần Kiềm, bạn cùng lớp với Sơn, đi cyclo che nắng bằng sách của Sartre.
Người ta thắc mắc về những tên ca khúc Trịnh Công Sơn cầu kỳ như Mưa Hồng, Tuổi Đá Buồn, trong khi Thanh Tâm Tuyền viết Đêm Màu Hồng, về sau trở thành phòng trà lừng danh, lại viết thêm Lệ Đá Xanh, được danh hoạ Đinh Cường, bạn thân Trịnh Công Sơn, vẽ thành tranh trừu tượng, v…v…
Tuổi đá buồn – Bửu Chỉ 2001 *
Song hành với sách báo, các cơ quan văn hoá tây phương mở cửa hoạt động : Phòng Thông Tin Hoa Kỳ, Pháp, Trung Tâm văn hoá Đức … dĩ nhiên là với những động cơ chính trị trong thời kỳ chiến tranh lạnh, mà chúng tôi không đề cập ở đây, chỉ nhấn mạnh ở ảnh hưởng văn hoá phương Tây thời đó trên đời sống trí thức miền Nam. Những Chiều Chủ Nhật Buồn nằm trong căn gác đìu hiu.. ô hay mình vẫn cô liêu, rồi đến Ngày chủ nhật buồn còn ai, còn ai : … Tuổi buồn Em mang đi trong hư vô, ngày qua hững hờ… Không thể không nhắc đến bài Chủ Nhật Buồn, Sombre Dimanche của Seress Rejso, nghe nói đã có người tự tử vì nó. Hay vì những hư vô, cô liêu, hững hờ, thịnh hành một thời. Trong bài viết “Nỗi lòng của tên Tuyệt Vọng” anh đã tiết lộ ” tôi vốn thích triết học và vì thế, tôi muốn đưa triết học vào những ca khúc của mình “. Ví dụ như : Vết lăn trầm hằn lên phiến đá mà anh gọi là di thạch : roche errante, người hát không hiểu gì, nhưng vẫn thích hát ! Nhưng nói là Rolling Stones cũng không sai.
Ca khúc Trịnh Công Sơn gợi suy tư, đáp ứng lại nhu cầu trí thức chính đáng ở một thiểu số và ảo tưởng trí thức thời thượng ở một đa số, trong đó có các cô cậu, ở mục Tìm Bạn Bốn Phương trên các báo, tự giới thiệu là “yêu màu tím” và “nhạc họ Trịnh“, hay “nhạc TCS” viết tắt.
Thời kỳ này, Nguyễn văn Trung đã viết bài Ảo Ảnh Thanh Thuý. Nói về ảo ảnh Trịnh Công Sơn, ông ấy cũng có thể viết một bài hay.
Nhạc Trịnh Công Sơn đơn giản : một nhược điểm tạo dựng thành công. Phạm Duy nhận xét về Trịnh Công Sơn “ Bài hát chỉ cần một chiếc đàn guitare đệm theo, nếu hoà âm phối khí rườm rà thì không hợp với những bài hát soạn theo thể ballade này “. Lại là một yêu cầu khác của thời đại : những Georges Brassens, Joan Baez lẫy lừng với cây đàn ghi-ta. Ca khúc Trịnh Công Sơn, có thể hát cho vài người nghe, cho một nhóm, hay trước quảng đại quần chúng. Nó đi vào quần chúng, nhất là giới thanh niên : Nó khác với nhạc phòng trà, có giàn nhạc và do ca sĩ hát, và thính giả đi nghe (và nhìn) ca sĩ nhiều hơn là nghe ca khúc.
Trăng thiên cổ – Bửu Chỉ 2001 *
Thời Trịnh Công Sơn cũng là thời của các tác-gia-soạn-giả-trình-diễn (auteur compositeur interprète) chẳng bao năm mà trở thành huyền thoại : Jacques Brel, Bob Dylan. Báo chí Mỹ gọi Trịnh Công Sơn là Bob Dylan Việt Nam, vì nội dung phản chiến, mà còn vì phong cách trình diễn.
Nhạc Trịnh Công Sơn không phải là nhạc giao hưởng. Những soạn giả bậc thầy của nhạc lý Việt Nam thời đó, như Vũ Thành, Văn Phụng, Nghiêm Phú Phi không có quần chúng.
Trịnh Công Sơn có tài đặt nhạc, soạn lời, lại biết bắt mạch thời đại, sống đúng thế hệ của mình, trong lòng đất nước, trong nhạc cảnh thế giới. Ngần ấy cái tài dồn lại, gọi là thiên tài, cũng không quá đáng.
*
Phân chất những lớp phù sa đã tấp vào dòng nhạc của mình qua những giao lưu văn hoá, Trịnh Công Sơn có nói đến những ảnh hưởng ngoại lai : ” Thưở nhỏ tôi rất thích nhạc tiền chiến và có nghe một số nhạc nước ngoài. Những năm 60, tôi có nghe nhạc Blues nói về thân phận của người da đen ở Mỹ. Tôi rất thích nhạc của Louis Amstrong, D. Ellington… Tôi thấy loại nhạc này gần gũi với mình và thấy có khả năng muốn lấy nhạc này để nói lên tâm sự của mình “. (5)
Và cũng trên số báo Đất Việt đó, anh cho biết thêm về ảnh hưởng : ” Những năm 64-66, sáng tác có chất Blues, những năm 67-72, lại mang nhiều chất dân ca “.
“Chất dân ca” ở đây, phải hiểu theo nghĩa folk songs của Bob Dylan và Joan Baez thịnh hành thời đó. Cả hai danh ca đều hơn Sơn hai tuổi, cùng một thế hệ, cùng một lý tưởng chống chiến tranh, cùng một cây ghi-ta, cùng một điệu hát ; “Dân ca” ở đây không phải là hò mái nhì, hò giã gạo của quê hương. Nhạc dân tộc trong thời gian đầu, dường như không mấy ảnh hưởng đến anh. Những bài theo chủ đề ru con của Trịnh Công Sơn không mấy âm hưởng những bài hát ru em Việt Nam.
Sau này, thỉnh thoảng người nghe có nhận ra chút âm hưởng hò Huế, như trong “Thuở Bống là Người “, hay điệu ru dân tộc, như ” Lời Mẹ ru Con ” thì cũng chỉ là đôi biệt lệ, không tiêu biểu.
Gần đây, sách báo thường trích dẫn câu Trịnh Công Sơn :
“Tôi chỉ là tên hát rong, đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư ảo“.
Lại phải hiểu chữ “hát rong” theo nghĩa hiện đại : không phải là ông sẩm chợ, hát vè Thất Thủ Kinh Đô ở phố Đông Ba mà Huy Cận đã mô tả, mà hình ảnh người du ca hiện đại, những baladins itinérants trong ca khúc Bob Dylan, trong quan niệm Nhạc Du Bất Tận, Never Ending Tour (1988). Nhà thơ Tô Thùy Yên, chuộng thuyết chính danh, nên đã nói rõ điều này và gọi Trịnh Công Sơn là “người du ca chính hiệu” :
“Người du ca là một nghệ sĩ đặc biệt đứng giữa âm nhạc và thi ca, đúng hơn, người du ca là một thi sĩ nhiều hơn là một nhạc sĩ.
Người du ca thường khi xuất hiện và nổi bật trong những thời đại được coi là u uất nhiễu nhương, những thời đại mà tiếng nói con người bị lấn át, tự do con người bị cưỡng chế, giá trị con người bị hạ thấp, hạnh phúc con người bị tước đoạt và ước vọng con người bị bao vây.
Thành thử những tác phẩm du ca có thể là những tác phẩm yếu hơi, dễ dãi, sơ sài, những tác phẩm thành hình trong một thoáng cảm hứng nhất thời, những tác phẩm như những ký tự ghi chép vội vàng trên một trang giấy tình cờ, và thả bay ngay theo thời thế“.
Trong Cõi Tạm, ăn xổi ở thì này, nơi con người chôm liền chộp lẹ mọi cơ hội để mua lẻ và mua rẻ chút hư danh, có người còn viết được những lời như vậy, là nghiêm túc và tâm huyết. Nhất là viết cho một người vừa khác phe, vừa khác phái.
Văn Cao cũng là một người sành chữ nghĩa. Trong câu chuyện thân mật, anh thường nói “Sơn là một troubadour (kẻ hát rong) có tài“. Nhưng khi viết về Trịnh công Sơn, anh dùng chữ chantre, trang trọng hơn, trong nghĩa “kẻ ngợi ca” : ” bởi Sơn đã hát về quê hương đất nước bằng cả tấm lòng của một đứa con biết vui tận cùng những niềm vui, và biết đau đến tận cùng những nỗi đau của Tổ Quốc Mẹ hiền ” (6). Troubadour hát nhạc mua vui cho trần thế, Chantre hát những Lời Buồn Thánh. Tuy nhiên, Trịnh Công Sơn cũng chỉ tự xưng là troubadour, như tên đặt cho phòng tranh anh triển lãm chung với Đinh Cường, Bửu Chỉ tại Gallery Tự Do, tháng 8/2000.
Đinh Cường vẽ Trịnh Công Sơn – 2001 *
Năm 1969, bạn anh, họa sĩ Trịnh Cung, đã vẽ bức tranh đẹp, tên là Le troubadour = Kẻ du ca, hát để kêu gọi hoà bình. Những chuyện này đều tương quan với nhau.
Khi Phạm Duy gọi ca khúc Trịnh Công Sơn là những ballades, không cùng một nguồn gốc với chữ baladin, cũng là có ý trang trọng.
Các vị ấy tài cao, ý sâu mà lòng thì rộng rãi ; cho nên lời cũng khoáng đạt.
*
Hôm qua trăng sáng lờ mờ Em đi tát nước, tình cờ gặp Anh
Người con gái Việt Nam da vàng, ngày xưa, đã hát như thế trong ca dao, là để che dấu khát vọng tình yêu, chứ trong đời sống nông thôn thời ấy, làm gì có cái tình cờ.
Đời sống thế giới hiện nay, nghĩ cho cùng, cũng vậy thôi. Những giai điệu blues, nhạc phản kháng Bob Dylan, Joan Baez, thơ Prévert, Aragon, Eluard … Trịnh công Sơn đã gặp gỡ, trên dòng nhạc, dòng thơ, dòng tâm tư. Và dòng lịch sử, dân tộc và thế giới. Trong cao trào lớn của loài người, giữa lòng thế kỷ hai mươi : cao trào giải phóng dân tộc, chủng tộc và giai cấp. Đừng quên việc giải phóng phụ nữ : người phụ nữ Pháp đi phá ngục Bastille từ 1789, mãi đến 1944 mới có quyền đầu phiếu.
Người phụ nữ Việt Nam cũng vậy thôi : sau khi chờ chồng hoá đá, họ bước chân vào thế kỷ XX, thì ngồi đan áo. Từ Buồn Tàn Thu của Văn Cao, qua Bếp Lửa của Thanh Tâm Tuyền, thơ hiện đại của Ý Nhi, cho đến năm 2000, trong ca khúc Đêm Xanh của Bảo Chấn, cô ấy vẫn ngồi đan áo, trong khi dọc hè phố, áo pull bán rẻ mạt.
Đan áo là hình ảnh ẩn nhẫn, thụ động mà người đàn ông đòi hỏi. Đan áo cho ai đó, hay để tưởng nhớ, chờ đợi ai đó. Ca khúc Trịnh Công Sơn, rất nhiều phụ nữ, nhưng không thấy họ đan áo. Mà chỉ … ngồi chơi, khi nghiêng vai, khi nghiêng đầu, khi nghiêng sầu. Ngồi chơi chán rồi thì Đứng lên gọi mưa vào Hạ. Nếu khóc, cũng chỉ khóc cho những Chiều mưa đỉnh cao …. Mai kia, có ra đi, thì cũng là Như những dòng sông nhỏ.
Thiếu nữ mùa thu – Trịnh Cung, Paris 1994 *
Người đàn bà trong Trịnh Công Sơn đẹp dung dị và tự do bình thường. Tự do với cuộc đời, với tình yêu, thậm chí với tình dục. Nhạc Trịnh Công Sơn không nói đến tình dục, vì nói đến … làm gì ?
Người phụ nữ nghe và hát nhạc Trịnh Công Sơn thoải mái, vì chỉ hát, hay nghe, mà không phải làm gì cả, không phải Hái Mơ, Lái Đò, bán Hàng Cà Phê, Hàng Nước, không phải thay quần áo làm cô Sơn Nữ, cô Láng Giềng hay mua lấy số phận Người Yêu của Lính. Và nhất là không phải … đi lấy chồng : hạnh phúc không thấy đâu mà chỉ nghe oán trách dài dài suốt nửa thế kỷ : Em đi trên xác pháo, anh đi trong nước mắt… Em ơi tình duyên lỡ làng rồi, còn chi nữa mà chờ … Và, ở một chân trời khác, họ cũng không phải ba đảm đang, ba sẵn sàng, làm Người Mẹ Cầm Súng, xung phong đi gỡ mìn ở Ngã Ba Đồng Lộc …
Sau 1975, khi “Em ở Nông trường, em ra Biên giới” thì người nghe có cảm giác cô Tấm đã trở thành cô Cám, và Trịnh Công Sơn sẽ gào gọi Bống hỡi Bống hời, cô Tấm thỉnh thoảng có tái hiện, nhưng cũng đã tân trang nhiều lắm.
Trong xã hội Việt Nam, cho đến hôm nay, chưa chắc gì người phụ nữ đã được giải phóng, và tôn trọng đúng mức. Trong ca khúc Trịnh Công Sơn, họ được giải phóng và tôn trọng. Tôn trọng người đàn bà, không phải là tán tỉnh, Trịnh Công Sơn, rất hồn nhiên đã hiểu ra và nói vào điều đó.
*
Nhạc phản chiến, đòi hỏi hoà bình của Trịnh Công Sơn thì nhiều người biết, sẽ có nhiều người viết về đề tài này. Mới đây, trong buổi tưởng niệm Trịnh Công Sơn, tại Californie, anh Đỗ Ngọc Yến có nói rõ và nói đúng, khác với Đỗ Ngọc Yến cách đây 40 năm và 20 năm.
Tôi không đủ thì giờ viết về đề tài này, nhưng sẽ đề cập đến ở một dịp khác, nay chỉ vội nói ngay mấy ý kiến chủ quan :
1.- Dù đánh giá ra sao đi nữa, nhạc Trịnh Công Sơn cũng là sản phẩm của chế độ Việt Nam Cộng Hoà, trong cả hai mặt tích cực và tiêu cực của chế độ này.
Không có Miền Nam, cũng có thể có một Trịnh Công Sơn, nhưng là một Trịnh Công Sơn khác, đại khái như một Phạm Tuyên hay Phan Huỳnh Điểu.
2.- Chính quyền Cộng Sản, sau 1975, sau những thăm dò, đã lưu dung một phần trong nhạc phẩm Trịnh Công Sơn và đã khéo sử dụng Trịnh Công Sơn. Có thể nói sau 25 năm chiến thắng, thành công hiếm hoi, nếu không phải là duy nhất, của chính sách văn hoá của chính quyền cộng sản, là tiếp thu nhạc Trịnh Công Sơn, mà công đầu là Thành Uỷ Sài Gòn. Dùng chữ “chính sách“, là để nhìn toàn cảnh, chứ đối với một cá nhân, chắc chỉ có những quyết định cục bộ, nhất thời, bất thành văn. Dù sao, họ cũng chỉ kế thừa kinh nghiệm Liên Xô vào thời kỳ Tân Chính Sách Kinh Tế (NEP) những năm 1920, sau cuộc nội chiến, khi Lenine thu dung những nhà văn, nhà thơ “bạn đường” (Popoutchiki) như Alexis Tolstoi hay Zamiatine.
Trong chiến tranh chống Pháp, người Cộng Sản đã không thu phục được Phạm Duy. Sau 1954, họ không thu phục được Văn Cao. Nhưng sau 1975, họ thu hoạch được Trịnh Công Sơn, như vậy đã là thành công. Thành công về mặt hiện tượng, không phải về mặt bản chất. Về mặt bản chất, chuyên chính vô sản không bao giờ chấp nhận cái gì khác họ, không phải do họ tạo ra. Mặt khác, ca khúc Trịnh Công Sơn trước kia và bây giờ khôngcó “tiêu chuẩn” đáp lại quy luật của hiện thực xã hội chủ nghĩa. Cố gắng đến đâu thì cây cam cũng không tạo được quả chanh. Trước kia “hai mươi năm nội chiến từng ngày” là sai đường lối, bây giờ hỏi “Em còn nhớ hay Em đã quên ” vẫn sai lập trường.
Chấp nhận – dù trong giới hạn – những dư vang của một chế độ chính trị mà mình cố công bôi xoá, chính quyền Sài Gòn, trong chừng mực nào đó, đã nhượng bộ quần chúng, đã gián tiếp thừa nhận mình thất bại, trong việc ngăn chặn nhạc vàng, và nhất là trong việc đào tạo một nền âm nhạc mới đáp ứng với quần chúng. Chính quyền Trung Ương Hà Nội “wait and see” để cho Sài Gòn “phát huy sáng kiến” ; nếu rách việc thì ra tay chận đứng một “quyết đinh địa phương”, nếu vô hại thì án binh bất động, và thêm được tiếng là cởi mở, hoà hợp.
Trịnh Cung vẽ Trịnh Công Sơn – 2001 *
3.- Về phía Trịnh Công Sơn, anh cũng khéo thoả hiệp với chính quyền mới. Việc anh ở lại Việt Nam sau 1975, hợp tác với các hội văn nghệ Huế, rồi Sài Gòn là hợp lý, sau khi đã sáng tác Khi đất nước tôi thanh bình, tôi sẽ đi thăm… Đó là sự chọn lựa tự do của anh. Cũng như Nguyễn Trãi xưa kia, cháu ngoại nhà Trần, mà không phò tá các phong trào kháng chiến Hậu Trần, lại đi hợp tác với đám nông dân Lam Sơn. Hay như Ngô Thời Nhậm, nhiều đời ăn lộc chúa Trịnh vua Lê, mà đã đi hợp tác với nhóm áo vải Tây Sơn. Từ đó người ta có thể thông cảm khi anh làm một số bài ca ngợi chế độ mới, không hay lắm và ít được hát, ít người biết : âu cũng là điều may mắn cho anh, vì anh đã có một số câu chữ không hay và không cần thiết.
Anh là người được hưởng nhiều bổng lộc của chính quyền, nhiều hơn những cán bộ đã vào sinh ra tử trong cả hai cuộc chiến tranh. Anh có thể hát Đời Cho Ta Thế. Thật ra, đời không cho ai cái gì mà chỉ đổi chác ; anh đã phải trả giá, có khi là giá rất đắt. Anh không trả thì nhiều người khác phải trả. Ý thức điều đó có lần anh viết : ” Tôi không bao giờ có tham vọng trở thành một người viết ca khúc nổi tiếng. Nhưng đời đã tặng cho tôi món quà ấy thì tôi không thể không nhận. Và khi đã nhận rồi thì phải có trách nhiệm với mọi người “.
Nói thì ngon lành như thế. Thực tế không đơn giản : người ta cho anh bó hoa, chai rượu. Ai cho anh trách nhiệm ? Anh hát ” mỗi ngày tôi chọn một niềm vui “, khi bạn anh, Thái Bá Vân, phó viện trưởng Viện Mỹ Thuật Hà Nội than : “một năm không được một ngày vui“. Muốn mua vui, phải vào Sài Gòn … chơi với Sơn. Nhưng chẳng qua là niềm vui của phận “chim lồng cá chậu” ; Hiểu như thế, bạn bè không đòi hỏi gì nhiều ở một nghệ sĩ yếu đuối, sống chết giữa trùng vây như anh.
Người ta đánh giá một tác giả qua những tác phẩm anh ta đã thực hiện, chứ không qua những tác phẩm mà “lẽ ra” anh ta phải thực hiện. Nhân danh cái “lẽ ra” ấy, người làm văn học nghệ thuật đã là nạn nhân của bao nhiêu là oan khiên, oan khốc và oan khuất.
Không những vì chút tình riêng, nhưng còn vì tình đời, luật công bình, luật tương đối, luật chơi, chúng ta nên gạt sang một bên nhiều cái “lẽ ra” đối với Trịnh Công Sơn, mà chỉ xét những cái anh đã làm ra.
4.- Qua bốn mươi năm truân chuyên, Trịnh Công Sơn đã có những đóng góp lớn lao vào nền văn học nghệ thuật, vào đời sống xã hội, và lịch sử chính trị. Phần lớn sự nghiệp anh đã thành hình và thành công dưới chế độ Việt Nam Cộng Hoà, mà mọi người đã biết. Bài này tạm thời chưa nói đến.
Ngoài quần chúng cũ, nghe nhạc Trịnh Công Sơn vì yêu thích hay để nhớ lại ngững âm hao xưa cũ, thì thính giả khác, giới thanh niên Việt Nam ngày nay, hay người miền Bắc trước 1975, đón nhận ra sao ?
Trong xã hội Việt Nam ngày nay, ca khúc Trịnh Công Sơn mang lại chất Thơ cho đời sống. Nhìn qua một số đĩa hát CD, thu nhiều bài của nhiều soạn giả, thì cái tên chung thường mượn tiêu đề của Trịnh Công Sơn, như Lời Thiên Thu Gọi (Hồng Nhung), Xin Mặt Trời hãy ngủ yên (Mỹ Linh), những tiêu đề nhiều âm vang, nhiều thi vị. Những nhạc sĩ khác, Dương Thụ, Phú Quang, Trần Tiến, Bảo Chấn… đều tài cao, nhưng được đào tạo và trưởng thành trong một xã hội duy dụng và thực dụng, óc sáng tạo cao siêu của họ không đặt ra những câu hỏi vớ vẩn như là Sóng Về Đâu ? Vì thực tế : sóng thì … về đâu ? Trong một mẩu xã hội nào đó, đặt những câu hỏi như thế, là có cơ nguy bị nhốt vào nhà thương điên.
Chủ nghĩa hiện thực xã hội rất nghiêm khắc, yêu chuộng văn vần, một loại văn xuôi diễn ca (prose versifiée), với điều kiện loại văn vần ấy không có chất Thơ. Thi phẩm của “công thần” Nguyễn Đình Thi còn bị gạt ra nói gì đến “hàng thần” Trịnh Công Sơn ? Nhưng ca khúc Trịnh Công Sơn đã lọt qua được các mắt lưới, vì đã cấp thời đáp lại được “lời gọi của khoảng trống” (l’appel du vide) và ca khúc là một thể loại nhẹ, phù phiếm (genre léger), chính quyền dung dưỡng vì có khả năng chận đứng bất cứ lúc nào – như đã làm với nhạc Văn Cao ngày xưa : thậm chí bài Quốc Ca còn bị hăm doạ thay đổi. Và đang làm với Phạm Duy ngày nay. Trong các CD thu tại Việt Nam hiện nay có ai thấy Giấc Mơ Hồi Hương, nhạc Vũ Thành ?
Chính quyền dung dưỡng ca khúc Trịnh Công Sơn không phải vì động cơ nghệ thuật, nhưng như một thế phẩm (ersatz), trong thời kỳ quá độ, như bác sĩ ban thuốc an thần cho bệnh nhân mất ngủ. Trong khi chờ đợi, thính giả hưởng lạc khoản, được ngày nào hay ngày ấy. Họ đang được nghe bài Sóng Về Đâu một trong ca khúc cuối đời Trịnh Công Sơn :
Biển sóng, biển sóng đừng xô tôi Đừng xô tôi ngã dưới chân người Biển sóng, biển sóng đừng xô nhau Ta xô biển lại sóng về đâu Sóng bạc đầu và núi chìm sâu Ta về đâu đó Về chốn nào mây phủ chiêm bao
Xã hội chủ nghĩa có thể tạo ra nhiều bài hát hay hơn. Nhưng tạo ra được cái gì na ná như thế thì vô phương. Thiên tài không phải là người không bắt chước ai, mà là người không để ai bắt chước được mình.
5.- Chứng từ cho giá trị một tác phẩm nghệ thuật, là khả năng kết hợp rộng rãi và lâu dài của nó. Nhạc Trịnh Công Sơn được hát rộng rãi ở Miền Nam trước 1975, chúng ta đã biết. Nhưng trước 1975, Miền Bắc đã nghe và đã thích nhạc này, như Văn Cao đã kể lại (7).
Nguyễn Duy kể thêm rằng ở dọc Trường Sơn, bộ đội miền Bắc cũng đã nghe :
“Mặt trận Đường Chín-Nam Lào (1971)… trong căn hầm kèo bên dòng sông Sêbănghiêng … Nghe, nghe trộm – vâng, lúc đó gọi là nghe trộm – đài Sài Gòn, tình cờ ’gặp’ Trịnh Công Sơn qua giọng hát Khánh Ly… Diễm Xưa… Mưa vẫn mưa rơi … làm sao em biết bia đá không đau … Quỷ thật ! giai điệu ấy và lời ca ấy tự nhiên ’ghim’ lại trong tâm tưởng tôi ngay từ phút bất chợt ấy. Rồi Như Cánh Vạc Bay… Quái thật ! … Cảm nhận bất chợt, những bài hát rất mượt mà, đắm đuối ấy… ừ thì có buồn đấy, đau đấy, quặn thắt nữa đấy… nhưng còn là cái gì lành mạnh nảy nở trong đó. Hình như là cái Đẹp… Bảng lảng, lờ mờ, khó phân định cho đúng nghĩa, nhưng rõ ràng là đẹp, đẹp làm sao… Và cũng hơi ma quái thế nào … ” (8)
Người ác ý có thể ngờ vực : Nguyễn Duy là nhà báo có quyền nghe đài, sau này là bạn rượu của Trịnh Công Sơn, nên thêm thắt. Thì đây, một chứng từ khác đến từ một anh bộ đội, không quen biết gì, không điếu đóm gì với Trịnh Công Sơn, nhà văn Nguyễn văn Thọ, hiện ở Berlin :
“Năm 1972, khi ấy tôi là bộ đội trong rừng Trường Sơn. Thằng bạn tôi, sau chiến dịch Lam Sơn 719 vớ được cái đài Sony rất tốt.
Đêm Trường Sơn, chờ cho mọi người đi ngủ hết, chúng tôi lén mở đài BBC và cả đài Sài Gòn. Đấy là lần đầu tiên tôi được nghe tiếng hát Khánh Ly với nhạc Trịnh Công Sơn.
Chúng tôi là lớp người lớn lên từ Miền Bắc, thường quen với những khúc thức hùng tráng. Trong tiếng chộn rộn rú rít của sóng vô tuyến, tôi vẫn thấy một giọng lạ của một thứ âm nhạc mới. Một thứ nhạc da diết, đầy lãng đãng từ ca từ, tới khúc thức. Một thứ nhạc xanh không giống bất cứ nhạc xanh nào mà tôi từng nghe, kể cả trong những đĩa hát quay tay cổ mở suốt ngày rên rỉ ở đầu chợ trời những ngày sau hoà bình.
Rất lạ, với tôi khi đó nhạc Trịnh Công Sơn như làn gió khởi từ xa xăm đâu đó, tách khỏi hận thù trận mạc, tha thiết một tình yêu đồng loại, giống nòi, yêu bè bạn, hoà bình, đạo lý. Nó lạ, vì lối ca từ phi tuyến tính, không giống cách viết truyền thống trên những ca khúc của Hà Nội khi đó“
Quý hoá hơn nữa, anh Thọ đã ghi lại cảm giác khi tiến quân vào Sài Gòn, nghe nhạc Trịnh Công Sơn hát Nối Vòng Tay Lớn, buổi trưa ngày 30/4/1975, trên đài Sài Gòn :
“Mặt đất bao la … anh em ta về … gặp nhau trong bão lớn quay cuồng trời rộng …
Lời ca không phải là tiếng thách thức tử thủ. Lời ca không phải là tiếng bể máu như kết cục thường của chiến cuộc, lời ca khi ấy làm chùng xuống không khí thù hận và hằn học.
Chúng tôi tiến vào Sài Gòn…
Nối Vòng Tay Lớn
Chiến tranh nào bao giờ chẳng có mặt trái, nhưng tiếng hát kia, bản nhạc ấy, mở ra cho cả hai bên nghe như một liều thuốc vô hình đã làm chùng xuống một thời khắc thường dễ nổi cáu và nổi doá.
Đấy là kỷ niệm thứ hai của tôi về anh “
Tiếng hát làm chùng tay súng. Một ngày, một giờ mà sinh mệnh của hằng triệu con người nằm trên đường tơ kẽ tóc, một sự kiện như thế không trọng đại hay sao ?
Văn học nghệ thuật Việt Nam, đã bao nhiêu lần đóng vai trò đó ?
Sau này, Thọ sang sinh sống tại Đức, theo diện xuất khẩu lao động, vẫn nghe nhạc Trịnh Công Sơn :
“Ngay cả sau này, đôi khi tự an ủi mình, nâng đỡ mình, tôi khe khẽ hát “Tôi ơi đừng tuyệt vọng”… và nhiều bài ca khác trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, nhưng tôi vẫn nhớ từng chi tiết và cám ơn nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ở trưa phát thanh trên làn sóng Sài Gòn ngày đó ” (9)
Ở một chân trời khác, nhiều người oán trách Trịnh Công Sơn về việc lên đài hát Nối Vòng Tay Lớn, trưa ngày 30.4.1975. Thật ra, anh có hát hay không hát, thì chế độ Việt Nam Cộng Hoà cũng tan rã. Anh có hát, và có hợp tác với chính quyền mới, âu cũng là một cách cứu vãn vết tích văn hoá của nền Việt Nam Cộng Hoà đã đào tạo ra anh về mặt tài năng và sự nghiệp, thậm chí tạo ra cả một huyền thoại Trịnh Công Sơn.
Một lần nữa, ông Nguyễn Văn Trung, sau Ảo Ảnh Thanh Thúy nếu viết Trịnh Công Sơn Thực Chất và Huyền Thoại cũng sẽ nghĩ ra nhiều điều hay.
Nếu có ai đó nói rằng : Trịnh Công Sơn là một khổ nhục kế, để kéo dài hơi thở văn hoá của một chế độ chính trị đã bị bức tử, thì là lời đại ngôn, duy cảm, nghịch lý, vớ vẩn.
Vớ vẩn như một số lời ca trong tác phẩm Trịnh Công Sơn. Nhưng biết đâu chẳng là sự thực ? Sự thực trong bao nhiêu cái vớ vẩn, kể cả trong lịch sử.
Chế Lan Viên, năm 1984, đã viết : ” Văn hoá của thực dân mới là con đẻ của chủ nghĩa thực dân mới. Quân sự, chính trị thực dân mới có chết, có băng hà thì nó cũng truyền ngôi cho văn hoá ” (10) . Và Chế Lan Viên không phải là người vớ vẩn, viết lách vớ vẩn.
*
Một cõi đi về – Bửu Chỉ 2000 *
“Không xa đời và cũng không xa mộ người…“
Trịnh Công Sơn đã xa đời lúc 12 giờ 45 tại Sài Gòn, ngày 01.4.2001.
Đám tang ngày 4 tháng tư, nghe nói lớn lắm, hàng trăm tràng hoa ngập con hẻm 47 Duy Tân. Hàng vạn người đưa tiễn, trong đó có thể có người đi tiễn một điều gì khác, một tâm tình hay u hoài nào đó của riêng mình, chẳng hạn.
André Malraux có nói đâu đây rằng ” trong Thiên Chúa Giáo, chỉ có những pho tượng là vô tội “. Trịnh Công Sơn đã sống non nửa sau cuộc đời, trong một chế độ chính trị mà các pho tượng cũng không phải là vô tội.
Những đoá hoa đặt trên mộ Toa, Sơn ơi, không phải là đoá hoa nào cũng vô tội.
Bây giờ moa mới khóc Toa đây. Tại nhà moa, ngồi ở chỗ Toa ưa ngồi vẽ, nhìn dòng sông nhỏ, mà Toa đã gọi là sông An Cựu.
Sơn ơi, đời này, và sang đời khác nữa, làm gì có đến hai dòng sông An Cựu ;
an cựu, Sơn ơi.
Đặng Tiến Orléans, 14.04.2001
Thơ TCS làm tại nhà Đặng Tiến – 1989 *
Trịnh Cung vẽ Đặng Tiến – 2001 *
.
(*) : Tous droits réservés
.
(1) Trịnh Công Sơn, Nhạc và Đời, nxb Tổng Hợp Hậu Giang (2) Đất Việt, Canada tháng 6, 1986 (Thật ra bài ướt Mi, làm năm 1958, nxb An Phú, in 1959) (3) Văn Cao, Lời Bạt cho tập nhạc Trịnh Công Sơn Em Còn Nhớ hay Em đã Quên, nxb Trẻ, 1991, tr. 115 (4) Phạm Duy, Hồi Ký Thời Phân Chia Quốc Cộng, nxb Phạm Duy Cường, California, 1991, tr. 287 (5) Đất Việt, Canada tháng 6,1986 (6) Văn Cao, Lời Bạt cho tập nhạc Trịnh Công Sơn Em Còn Nhớ hay Em đã Quên, nxb Trẻ, 1991 (7) Văn Cao, Lời Bạt cho tập nhạc Trịnh Công Sơn Em Còn Nhớ hay Em đã Quên, nxb Trẻ, 1991. (8) Nguyễn Duy, trong Tôi Thích Làm Vua, nxb Văn Nghệ, 1987 (9) Nguyễn văn Thọ, Nhớ Trịnh Công Sơn, Nước Đức, ngày 4.4.2001 (10) Chế Lan Viên, Văn hoá thực dân mới chết hay chưa chết, trong “Ngoại Vi Thơ”, tr. 121, nxb Thuận Hoá, Huế, 1987
Trâu thiết thân với nông dân, thân thiết với nông thôn, là thành phần gia đình Việt Nam trong cuộc sống suốt mấy ngàn năm : Trên đồng cạn, dưới đồng sâu Chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa.
Câu ca dao giản dị mà hàm súc, hiện thực và trữ tình. Câu trên là một tiểu đối toàn chỉnh : trên/dưới, cạn/sâu. Câu dưới dàn trải, bắt đầu tiểu đối : chồng/vợ, cấy/cày, sau cùng con trâu bước ra, chậm chạp, ung dung, trong một nhịp thơ khoan thai hơn : chất trữ tình ưu đãi con trâu vào cuối câu.
Đây không phải là bức ảnh toàn cảnh, công việc đồng áng không diễn ra một lần như thế, mà tuần tự : cày xong mới bừa, bừa xong mới cấy, theo tục ngữ : trâu ra, mạ vào. Nhưng là một bức họa tổng hợp công tác nông vụ, với kỹ thuật khác nhau : đồng sâu là đồng chiêm, đồng cạn là ruộng bậc thang : Ruộng thấp tát một gầu giai Ruộng cao thì phải đóng hai gầu sòng
Một số sách, kể cả sách giáo khoa, trích dẫn ngược, do không hiểu kỹ thuật canh nông : ruộng cao gồm nhiều bậc, phải đưa nước từ bậc thấp lên bậc trên, rồi tiếp tục như thế, bằng gàu sòng nặng, do một người lực lưỡng chuyển động. Gầu giai (giây) nhẹ hơn thường do hai phụ nữ vận chuyển, đưa nước từ hồ, ao lên ruộng thấp.
Vì thân thiết với đời sống hàng ngày, con trâu nhiều khi được liên hệ với người vợ : Thứ nhất vợ dại trong nhà Thứ nhì trâu chậm, thứ ba rựa cùn
Câu ca dao hóm hỉnh, âu yếm kín đáo. Khi đề cao, vẫn giọng dí dỏm mà thực tế : Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà, Cả ba việc ấy đều là hệ thay
Con trâu là đầu cơ nghiệp, của chồng công vợ. Trong một xã hội nông nghiệp ổn định, gia đình Việt nam ổn định, dù cho khi đói khi no, trong đó địa vị và tư cách người phụ nữ được tôn trọng. Hạnh phúc con người, trong nông thôn Việt Nam, diễn ra dưới đôi mắt con trâu : Sớm mai cắp nón ra đồng, Một đôi vợ chồng với một con trâu.
Người thân mật, đằm thắm với trâu : Trâu ơi ta bảo trâu này Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta. Cấy cày vốn nghiệp nông gia Ta đâu trâu đấy ai mà quản công. Bao giờ ngọn lúa còn bông, Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Trâu chia sẻ thân phận con người. Từ “ai” xem trâu như người, như bạn, như một “nhà nông”. Người có lúc đói, nhưng trâu ít khi phải đói. Gặp ngày cày bừa tận lực người phải cắt cỏ cho trâu, thậm chí cho trâu ăn thóc, hay… ăn cháo. Pierre Gourou, nhà địa lý học chuyên về Đông nam Á, trong Đất và người tại Viễn Đông, 1940, có cho biết : nông dân Bắc Bộ có người chỉ tậu trâu trước mùa cày, rồi bán đi sau khi bừa xong, để khỏi nuôi tốn kém quanh năm (tr 54), có lẽ do đó mới có câu ca dao : Tháng tư đi tậu trâu bò, Để cho ta lại làm mùa tháng năm.
Đây cũng là cách phân chia lao động giữa nghề cày ruộng và nghề chăn trâu. Và giữa hai nghiệp vụ ấy nảy sinh nghề lái trâu. Từ “nói lái” thông dụng chỉ mật mã, tiếng lóng trong nghề buôn bán gia súc. P. Gourou còn thống kê : con trâu làm việc 60 ngày (trang 53), người làm 180 ngày trung bình trong năm(trang 217) ; ông còn nhận xét, trên đồng quê có khi thấy người lao động, gồng gánh cật lực, trong khi dưới bóng tre trâu nằm … chơi (trang 53) !
Dưới gốc đa già, trong vũng bóng Nằm mát đàn trâu ngẫm nghĩ nhai (Bàng Bá Lân, Tiếng sáo diều)
Cùng một hình ảnh, xưa kia, Nguyễn Khuyến( 1835- 1909) có câu thơ hay : Trâu già gốc bụi phì hơi nắng Nguyên tác chữ Hán, không hay bằng câu thơ dịch ra chữ nôm : Ngọa thụ bì ngưu hư thử khí (Đến chơi nhà Đặng Tự Ý)
Nói về thơ Hán Việt không thể không nhớ con trâu trong thơ Trần Nhân Tông (1285-1308). Ông vua thao lược, đạo hạnh này làm thơ thậm hay. Đàn trâu chỉ thoáng hiện trong bóng chiều đã để lại cho ngàn sau ấn tượng sâu đậm vì lời thật, cảnh thực.
Thiên Trường vãn vọng Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên Bán vô bán hữu tịch dương biên Mục đồng địch lý ngưu quy tận Bạch lộ song song phi hạ điền.
Ngô Tất Tố dịch : Cảnh chiều Thiên Trường Trước xóm sau thôn tựa khói lồng Bóng chiều man mác, có dường không. Theo hồi kèn mục, trâu về hết, Cò bạch thi nhau liệng xuống đồng
ĐT dịch : Thôn sau thôn trước mờ như khói Có có không không, đạm sắc chiều Trẻ giục trâu về còi thúc thúc, Cò nghiêng trắng ruộng cánh xiêu xiêu.
Trâu đi học
Thơ xưa, kể cả thơ Trung Quốc, hay đến như vậy, hiện thực, đơn giản, trầm mặc mà linh động đến như vậy, không nhiều lắm đâu. Nhất là để gợi lên hình ảnh đàn trâu về chuồng, hòa nhập vào phong cảnh an tĩnh giữa trần gian, nơi cư trần lạc đạo.
Người xưa trọng vọng trâu ; theo truyền thuyết trâu đã giúp vua Vũ nhà Hạ trị thủy. Thời Chiến Quốc, Tử Đồi con vua Chu Trang Vương nuôi hàng trăm con trâu cho ăn gạo thóc, mặc gấm vóc, lại có kẻ hầu người hạ. Họ ca ngợi nghề chăn trâu của những Sào Phủ, Nịnh Thích. Nhưng con trâu vẫn không mấy khi lê nổi bàn chân lầm than từ bùn lầy lên đến trang giấy văn chương, dù có xuất hiện nhiều lần trong nghệ thuật tạo hình như tranh, tượng.
Ở Việt Nam vào thời bình minh của thơ Nôm, Nguyễn Trãi (1374-1442) sống nhiều nơi thôn ổ, tả nhiều cảnh nông tang, mà chỉ tả con trâu vẽ trong nghiên mực “Đầm chơi bể học đã nhiều xuân” nghĩa là con trâu vẫn… nằm chơi.
Một lần khác Nguyễn Trãi nói đến con nghé, nhân sử dụng một tục ngữ răn đời, sảy giàn tan nghé : Chúa giàn nẻo khỏi tan con nghé Hòn đất hầu làm mất cái chim (Bài 23 trong Bảo kính cảnh giới)
Nghĩa là : con trâu đầu giàn (chuồng, ràn) phải giữa vị trí lãnh đạo, để con nghé đừng chạy lạc. Câu sau, ngụ ý không nên làm việc phù phiếm, dựa theo tục ngữ : Đất bụt mà ném chim trời Chim thì bay mất, đất rơi xuống chùa.
Vào thời Hồng Đức, thơ Lê Thánh Tông và nhóm Tao Đàn có nhiều bài tả người chăn trâu, nhưng không trực tiếp nói đến con trâu..
Đến Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585), hiền triết, khi nhắc đến con trâu chỉ mượn tục ngữ để răn đời : Người hàng thịt nguýt người hàng cá Đứa bán bò gièm đứa bán trâu (Bài 112,1983,1997)
Như vậy con trâu chưa phải là một mô hình tự lập trong câu thơ, mới làm cớ cho người ta nói chuyện khác. Không hiểu vì lý do gì, về sau, người Việt Đàng Trong quan tâm đến trâu nhiều hơn. Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888) đã an vị con trâu chính xác trong đời nông dân Ấm lạnh trọn bề vài đám ruộng Làm ăn giữ bổn mấy con trâu
Bài thơ cụ thể nhất về trâu có lẽ là của Học Lạc (Nguyễn văn Lạc, 1842-1915)
Con Trâu Mài sừng cho lắm cũng là trâu, Gẫm lại mà coi thật lớn đầu. Trong bụng lam nham ba lá sách, Ngoài cằm lém đém một chòm râu. Mắc mưu đốt đuốc tơi bời chạy, Làm lễ bôi chuông dớn dác sầu. Nghé ngọ già đời quen nghé ngọ, Năm dây đàn khảy biết nghe đâu.
(Đốt đuốc : sự tích Điền Đan nước Tề, sử dụng một ngàn con trâu buộc đuốc vào đuôi rồi đốt cho trâu xông trận phá hàng ngũ đối phương. Bôi chuông : ngày xưa, tại Trung quốc có lệ giết trâu để làm lễ bôi chuông. Có lần Tề Tuyên Vương thương hại, truyền lịnh tha mạng sống cho trâu.)
Cùng ở Nam Bộ, Huỳnh Mẫn Đạt (1807-1883) bài Trâu già, dùng chung một mạch điển cố :
Một nắm xuơng, một nắm da Bao nhiêu cái ách cũng từng qua Đuôi cùn biếng cột Điền Đan hỏa Tai nặng buồn nghe Nịnh Tử ca Sớm dạo vườn Nghiêu ăn hủng hỉnh Tối về nội Võ thở hi ha Ngày xưa mắc phải nơi đường bệ Ơn có Tề Vương cứu lại tha.
(Nịnh Tử : sự tích Nịnh Thích thời Chiến quốc chăn trâu, gõ sừng ca hát than thân, được vua Tề Hoàn Công nửa đêm đốt đuốc phong chức đại phu. Nghiêu, Võ : hai ông vua đời thượng cổ ; theo truyền thuyết, trâu giúp các vua này cày ruộng và trị thủy).
Từ đấy trâu được trọng vọng : trên đồ đất nung từ thời Thượng Chu, hai ngàn năm trước Tây lịch đã có hoa văn hình trâu. Đời Tiền Hán – vài ba thế kỷ trước Tây lịch – đã có nhiều tượng trâu bằng đồng, nhất là vùng Vân Nam. Có lẽ tục giết trâu tế thần có từ thời thượng cổ, ngày nay vẫn còn ở một vài nơi, như miền Tây Nguyên Việt Nam, còn tục đâm trâu, giết trâu tế Dàng.
*
Trong văn học Đàng Trong, hình ảnh và thân phận con trâu, hiện thực và đầy đủ nhất nằm trong truyện Lục súc tranh công, dài 453 câu, viết theo cách nói lối trong tuồng cổ (hát bội), một lối văn thịnh hành thời Tự Đức ; có lẽ tác phẩm làm tại Huế, nửa sau thế kỷ XIX. Truyện kể lại cuộc tranh công tị việc giữa sáu gia súc : trâu, chó, ngựa, dê, gà, lợn. Phần quan trọng nhất dành cho trâu, non một trăm câu, cũng là phần hay nhất, là tiếng nói thống thiết của nông dân phản ánh số kiếp lầm than không lối thoát.
Trước cổ đã mang hai cái niệt Sau đuôi thêm kéo một cái cày. Miệng đã dàm, mũi lại dòng dây, Trên lưng ruồi bâu, dưới chân đỉa cắn, Trâu mệt đã thở dài, thở vắn, Người còn hầm hét, mắng ngược mắng xuôi (…) Cày ruộng sâu, ruộng cạn cho no Lại vườn đậu, vườn mè khiến chở : Làm không kịp thở, Ăn chẳng kịp nhai, (…) Lúa gặt cất lên đã có trâu xe, Lúa chất trữ lại để dành trâu đạp. (Niệt : giây buộc ách)
Sống cùng cực, chết còn chưa rảnh nợ đời : trâu lập tức bị phân thây xẻ thịt, tận dụng từ ngọn sừng đến móng giò, ninh nhừ làm nham làm thấu (hai món ăn) : Người người đều bàn bạc với nhau : Kẻ thì rằng tôi lãnh cái đầu, Người thì nói phần tôi cái nọng. Kẻ giành bong bóng ép gối mà kê, Còn sừng đem về ép thoi, làm lược, Kẻ thì chuốc hoa tai làm ngạt quạt, Người lại tiện chén rượu, bầu liều, Làm tù và mà thổi cũng kêu, Tiện con cờ mà đánh cũng tốt.
(Ngạt : nan quạt. Bầu liều : bầu dùng để đo lường) Tục ngữ có câu tỏ khí phách can trường, hay sự lỳ lợm, “trâu già không ngại dao phay”, có người gán cho chính khách Trần văn Hương, không rõ đúng không và vào thời điểm nào.
**
Văn chương có quy luật riêng, làm bằng khuôn sáo, thời thượng, về sau lại thêm “đường lối” không được như trâu quá sá, mạ quá thì. Vì vậy con trâu dù thân thiết và thiết thân với nông dân cũng không mấy khi xuất hiện trong văn thơ hiện đại.
Trong văn chương quốc ngữ, chủ yếu là phong trào Thơ Mới 1932-1945, trâu xuất hiện như hình tượng nghệ thuật độc lập, lần đầu tiên, có lẽ là trong thơ Đoàn văn Cừ (1913-2004), mà tầm quan trọng về văn học dường như chưa được khẳng định công bằng và chính xác : Những buổi chiều trong khoảng nắng hồng pha Trên giải lúa mênh mông màu cánh trả, Đàn trâu xám họp nhau về tất cả Như bức tranh thêu, mặt vóc lam hồng.
Bài Đàn trâu, 1943, trích từ tập Thôn ca, 1944 gồm 26 câu, chỉ tả trâu, không mượn trâu để nói chuyện khác. Như trong một họa phẩm, trâu hiện ra trong vẻ đẹp và phong cách của nó, đơn lẻ hay trong bầy đàn, trong phong cảnh, ánh sáng và chân trời của nó – thêm tiếng chuông chùa nâng chân bước : Trong ánh sáng hoàng hôn màu úa đỏ Đàn trâu về thủng thỉnh bước trên đê. Những cập sừng cúi thấp nặng nề lê, Những chân bước lừ đừ như quá mỏi, Những chiếc đuôi hiền lành se sẽ đuổi Những con ruổi mê ngủ bám bên hông. Hình sao Hôm trắng toát hiện trên không, Như giọt nước trong rơi trên luống cỏ. Hơi suơng tím chân trời tha thướt phủ Những hình đen lần lượt kéo vào thôn, Tiếng chuông chùa gọi với ánh hoàng hôn, Liềm trăng bạc đêm hè nâng lấp ló.
Thôn trang trong thơ Đoàn văn Cừ là một bức tranh lý tưởng và lãng mạn, cũng như ở những nhà thơ khác cùng thế hệ, mang hương đồng cỏ nội như Nguyễn Bính, Hồ Dzếnh, Anh Thơ, Bàng bá Lân.
Nhưng không ở đâu con trâu được tô vẽ dưới nhiều nét đậm nhạt và thi vị như ở Đoàn văn Cừ trong Thôn Ca :
Con trâu đen chúi mũi đứng bên đồng Cứ liếm mãi nắng vàng trên cỏ biếc. (Nắng Xuân, 1942)
Màu sắc ở đây đã được chắt chiu chắt lọc. Đoàn văn Cừ sáng suốt và ngay thẳng thừa nhận điều này : Cảnh dân dã quê mình như thế đó Khi yêu rồi, đâu cũng đẹp như thơ. (Lá thắm) (dường như Picasso có nói đâu đó, đại khái : không có cảnh đẹp hay người đẹp, chỉ có con mắt nhìn ra cái đẹp. Cụ thể, muốn thấy vẻ đẹp của trâu, trên nền nông thôn, có thể tìm xem tranh sơn mài, hiện đại, khổ lớn của họa sĩ Thành Chương, Hà Nội, hoặc tranh sơn dầu hay màu nước của nữ họa sĩ Nguyễn Thanh Trí, California).
Nói đến con trâu, Đoàn văn Cừ không quên bác lái trâu, một hình ảnh quen thuộc của nông thôn : Mình phủ hình trong chiếc áo vàng Trán lồng trong một chiếc khăn ngang Chân đi đôi dép, ô kèm nách Tay dắt con trâu đứng cạnh đường.
Những lúc trâu vè khách đứng đông, Bác vừa xoa nó khắp bên hông, Vừa khoe nó vốn dòng trâu “loạn”, Cày ải đi nhanh nhất cánh đồng.
(Vè : tiếng địa phương nghĩa là tụ họp, như chữ vầy trong sum vầy. Trâu loạn : trâu mạnh, cày khỏe. Tục ngữ : cày trâu loạn, bán trâu đồ. Trâu đồ là trâu nuôi để ăn thịt. Cày ải : cầy lật đất cho khô).
Sau 1945-1954, xã hội Việt Nam vẫn là nông nghiệp, nhưng hình ảnh con trâu không đậm nét trong thi ca. Muốn tìm thì cũng có thôi nhưng không lấy gì làm đặc sắc. Những nhà thơ nặng tình nghĩa với nông thôn, như Ngô văn Phú, cũng ít tả trâu. Huy Cận là ngoại lệ, tôi đã có bài riêng cho đề tài này. Phùng Cung (1928- 1997), trong những bài thơ cô đúc và phong cách riêng, có câu hay : Cổng hè đổ vụn- nắng son Con trâu gốc phượng Nhai mòn gần xa. Trưa Hè, trong Xem đêm, 1995
Cùng một đề tài, câu thơ đã xa thời Bàng Bá Lân lắm. Con trâu của Phùng Cung còn xuất hiện trong toàn cảnh xã hội : Chợt nghe động trống Trâu bò nhớn nhác Dùi quật liên hồi Ê ẩm tấm da khô.
Nguyễn Hữu Đang (1913-2007) cho rằng bài Ê ẩm này là “ kiệt tác, hay nhất trong tập Xem Đêm. Con trâu chết đi, để lại nỗi oan khiên ẩn náu trong mặt trống. Đánh trống mà mặt trống thấy đau, tiếng trống vang lên, mang theo oán hờn, tác động đến những trâu bò chung quanh gây sợ hãi, kinh hoàng”(25-10-1996). Lời bình có chính xác không, bài thơ có hay nhất không, thì ta không biết. Nhưng Nguyễn Hữu Đang là người có quyền, và thẩm quyền, viết một câu như thế.
Tố Hữu chuyên vẽ toàn cảnh xã hội, cố nhiên là phải nói đến trâu. Câu nổi tiếng trong Ta đi tới, 1954 : Trâu ta ra bãi ra đồi Đồng ta lại hát hơn mười năm xưa.
Hai năm sau, Trên Miền Bắc Mùa Xuân, thời cải cách ruộng đất, 1956 :
Những đàn trâu Việt Bắc béo tròn Đủng đỉnh về xuôi quê hương mới lạ (…) Sướng vui thay miền Bắc của ta…
Con trâu cách mạng béo tròn, đủng đỉnh (trên áp phích) này có thực tế không ? Dù rằng tại Miền Bắc, lúc ấy, 1956, vẫn có trâu, và người béo tròn, đủng đỉnh. Trong khi lắm kẻ cảm thân phận làm trâu như Trần Huyền Trân thời “tiền cách mạng” :
Vai cầy chẳng kẻo làm trâu Dong xe chẳng kẻo tóc râu làm bờm. Nẻo về chật chội áo cơm Dặm đi lại động từng cơn lá rừng. Độc hành ca, 1940
Từng cơn lá rừng… nhắc đến đoạn đầu bài thơ Tôi đi trên những con đường rừng cũ của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Rừng cũ đây là rừng Trường Sơn, khu Bốn, thời chiến tranh : Ai hành quân qua đây ? Trên lối trâu mòn kéo gỗ. Ai nghỉ đêm nơi đây ? Còn dấu tro tàn bếp lửa. Đồng chí nào chia tay nơi đây ? Ngã ba rừng hoang lá đầy.
Nhắc lại đoạn thơ vì câu : Lối trâu mòn kéo gỗ trên rừng núi Tây nguyên, trong bản văn được đài Hà Nội phát thanh năm 1971, đăng trên báo Văn Nghệ 1973, tôi ghi lại theo tạp chí Tác Phẩm Mới, tháng 8-1975. Nhưng nay, bên thềm năm Trâu Kỷ Sửu, tìm lại lối mòn kéo gỗ thì con trâu … biến mất. Đoạn thơ tân trang trở thành :
Ai hành quân qua đây ? Đất vẫn in mòn lối cũ. Ai dừng chân nơi đây ? Đá vẫn nguyên hình bếp lửa. Đồng chí nào chia tay nơi đây ? Ngã ba rừng hoang lá đầy. (Tuyển tập, tập 4, nxb Trẻ, 2002, tr.11)
Dở quá sức dở. Xét về mặt nào cũng dở. Càng thương bạn, càng thấy dở. Khổ quá : lối cũ không in mòn trên đất thì… in vào đâu ? Hình bếp lửa là hình gì ? Lời thơ ngớ ngẩn vì rập theo khuôn sáo. Câu thơ nguyên bản hay và truyền cảm nhờ gợi lên được những tàn phai với ít nhiều hoang dã, trong cuộc chiến trường kỳ gian khổ. Có thời người ta gọi là “lãng mạn cách mạng”, nghe cũng tàm tạm. Lối trâu mòn kéo gỗ… Còn dấu tro tàn bếp lửa là hình ảnh tham dự vào cuộc sống tàn phai và hoang dã. Như hồn thu thảo, bóng tịch dương trong thơ xưa. Nay câu thơ được tân trang : đất vẫn… đá vẫn…. nghèo đi, đọc nghe vớ va vớ vẩn. Vấn nạn là : một đoạn thơ hay, đã được phổ biến, thâm chí có giá trị lịch sử, bỗng tự mình leo thang xuống cấp, lý do : cái nước Việt Nam nó thế … !
* * *
Trong văn xuôi, ta có hai cuốn tiểu thuyết dưới nhan đề Con Trâu : cuốn trước của Trần Tiêu (1938), kể chuyện một nông dân Bắc Bộ nghèo khổ, điêu đứng, cả đời mơ ước tậu được một con trâu nái làm cơ nghiệp, và đến lúc chết vẫn còn mơ ước, lẩm bẩm hai tiếng “con trâu”. Cuốn sau, của Nguyễn văn Bổng (1952), kể chuyện thời kháng chiến chống Pháp khu V, vùng Nam-Ngãi, lính Pháp đàn áp dân chúng, bắn giết trâu, hầu làm trở ngại sản xuất ; quần chúng phải chiến đấu, để tự vệ vào bảo vệ trâu, đưa trâu vào rừng hay xuống hầm. Những đoạn tả việc trâu xe nước, trong lửa đạn là những trang hiện thực linh động. Khoảng 1957, Sơn Nam có viết một truyện ngắn đặc sắc, Mùa len Trâu, kể lại việc nông dân di chuyển đàn trâu hằng mấy trăm con từ đồng bằng Hậu Giang ngập lụt lên vùng cao Ba Thê, Bảy Núi để dinh dưỡng ; gần đây, 2003, kết hợp với truyện Một cuộc biển dâu, Mùa len Trâu được Nguyễn Võ Nghiêm Minh dựng thành phim hay, gây ấn tượng mạnh, với đàn trâu vĩ đại băng mình qua cảnh trời nước mênh mông, tựa một ngọn gió đen, như trong thơ Thanh Thảo :
Đàn trâu ngọn gió đen ào qua trảng cỏ… (Những người đi tới biển, 1976)
***
Bài viết, theo dự tính, chấm dứt ở đây, thì tôi nhận được tạp chí Thư Quán Bản Thảo, New Jersey, Hoa Kỳ, số Xuân Kỷ Sửu, tập 35, ghi tháng 2-2009 (www.thuanquan.com)có truyện ngắn về trâu thật hay. Tác giả Trầm Mặc Hoa Huyền, một cái tên lạ, ở Kansas City, viết về trâu vô cùng ưu ái. Một đoạn chọi trâu vì giành nhau đồng cỏ, hào hứng :
“Con Pháo và con Hổ chiến đấu tay đôi, còn những con theo yểm trợ thì mặt nghinh lên trời rống họng kêu nghé ngọ đi vòng quanh. Chúng cúi đầu mài sừng lia lịa nơi bờ ruộng hay các mô đất cao, hất bung đất cát văng lên tung tóe đầy trời. Từ hai thửa ruộng xa nhau, con Pháo và con Hổ dồn hết sức lực chạy băng về phía đối thủ. Bốn sừng đụng nhau cái “rốp” nghe đinh tai nhức óc, rồi gầm đầu xuống bốn chân lấy thế, dốc toàn lực đẩy đối phương. Sau đó lại dang ra, chạy một vòng như để lấy trớn rồi xáp vô đụng tiếp, gầm đầu đẩy, rồi ngẩn đầu lên dùng đôi sừng cong vút chém mạnh vào cổ vào đầu nhau. Bụi bay mù trời mịt đất”… “Chúng chém nhau gần ba bốn tiếng đồng hồ mà vẫn bất phân thắng bại. Sau đó, con Pháo dường như đoán biết đối thủ tuy đã đuối sức nhưng vẫn còn hung hăng lắm nên nó giả đò thua chạy lùi lại. Thắng thế, con Hổ lấy hết sức nhảy qua mương, quyết tâm diệt địch. Không ngờ, con Pháo thừa cơ đối thủ vừa nhảy qua mương chân chưa kip chấm đất, nó quay đầu lại, dùng hết mười phần công lực húc một phát mạnh như vũ bão, khiến cho con Hổ rớt xuống mương, thân hình co quắp nửa trên bờ nửa dưới nước.”
Một đoạn khác, tả việc len trâu vào những ngày Tết “lùa trâu vào thả hoang trong rừng”. (Từ “len” Sơn Nam giải thích là thả hoang) :
“Cứ lệ cuối năm (…) Trâu thả hoang đều tháo gỡ tất cả dây cột dàm, mũi ra để chúng được tự do đi lại và bảo vệ cho nhau khi bị bắt trộm hoặc thú dữ tấn công. Trâu bò là loài động vật khôn ngoan. Ban đêm chúng xếp thành đội hình để bảo đảm an toàn cho nhau trong lúc ngủ. Tất cả trâu nghé, trâu con đều dồn vào chính giữa như cái rốn, kế đến là trâu mẹ nằm bao xung quanh bảo vệ đàn con, rồi đến số trâu già, sau cùng là những con trâu đực tơ, khỏe mạnh kết thành một vòng đai lớn vừa canh chừng vừa chiến đấu với kẻ thù.” (Truyện Con Trâu Pháo, tr. 99 và 101). ***
Người chân quê khề khà nói chuyện trâu không bao giờ đủ, không bao giờ hả. Cũng dựa vào cơ hội năm Kỷ Sửu mới nói được chuyện trâu bò thô lậu. Cuối cùng còn mượn dịp báo Tết, để chúc bạn đọc năm châu bốn biển một niên sức khỏe, an vui và tài lộc dồi dào :
Được tiền thì mua rượu Rượu say rồi cưỡi trâu Cưỡi trâu thế mà vững Có ngã cũng không đau.
Lời hưng phấn này – mừng vui ngày Tết – là thơ Trần Tế Xương.
Đặng Tiến Orléans, Tết Kỷ Sửu, 01-01-2009
Ghi chú ngoài lề : 1) Trâu quá sá, mạ quá thì : thành ngữ không thấy có trong các từ điển chuyên môn. Đại từ điển tiếng Việt 1999 của Nguyễn Như Ý giảng không rõ. Sá là đường mòn ven núi, về sau có nghĩa là con đường nhỏ. Trâu quá sá là vượt quá đường cày, dẫm sang ruộng người khác. Từ đó, có trạng từ “quá xá”, Rồi “quá xá quà xa”.
2) Gàu sòng : Pierre Gourou, trong Đất và Người tại Viễn Đông (L’Homme et la Terre en Extrême Orient, nxb Armand Colin, 1940) cho biết : Một người dùng gàu sòng trong 7 tiếng có thể đưa một trăm thước khối nước lên 40 phân, với nhịp 22 gàu/phút. Muốn đưa một lớp nước 10 phân lên một mẫu, phải tát mười hai ngày (tr.64).
Buổi sáng trời Montréal còn mù sương, ông Tư đã nhanh nhẹn ra khỏi giường. Có muốn nằm ráng thêm vài mươi phút, cho sướng cái thân già như ông thường làm mỗi ngày, hôm nay ông cũng không cho phép mình trễ nãi.
Sáng nay ông sẽ ra phi trường đón vợ về. Bà Tư xuống Boston nuôi thằng Út mấy tháng qua. Cuối tuần rồi, bà điện thoại về, nhắc ông dọn dẹp nhà cửa, bà sẽ về để kịp đưa ông Táo và ở lại ăn Tết cùng ông…Nghe mà vui sao đâu…
Ông đang phân vân không biết nên ghé phố mua cho vợ một cành mai trước khi ra sân bay hay chờ bà Tư về rồi cùng nhau đi chọn. Mua sớm quá, sợ hoa nở bét trước mùng một sẽ phí đi. Hơn nữa trời lạnh lắm, không chừng hoa sẽ héo nếu mang theo ngoài đường cả tiếng đồng hồ…. Vừa thu xếp sách báo còn bừa bãi trên bàn, ông vừa suy tính, chốc nữa ghé qua tiệm hoa Bạch Liên, lựa trước một cành rồi nhờ bà chủ gói sẳn. Ông đón bà về, sẽ trở lại lấy hoa. Ôi, sao tình tứ quá…
Thật ra ông đang mơ màng đó thôi, Ừ, ông hy vọng vậy mà…
Mấy năm về trước, hãng cho ông nghỉ hưu sớm. Bà Tư còn đi làm. Suốt ngày rảnh rỗi, ông sung sướng tham gia vào những sinh hoạt mà từ lâu, vì bận sanh nhai, ông không có thì giờ thực hiện… Tiền bạc thoải mái, nào đánh golf, nào vũ cầu, rồi gặp gỡ nhiều bạn mới… Ông như cảm thấy mình trẻ lại… Con tim vì thế cũng hồi xuân. Và rồi, ông quen được một cô trẻ hơn ông cả chục tuổi. Sau đó, việc phải đến… đã xảy đến… Ông ngụp lặn, ngây ngất trong hạnh phúc mới, bất kể vợ con… Nhiều lúc ông còn không ngủ nhà những ngày cuối tuần… Khi con cái cần đến ông thì ông luôn viện lý do để lẩn tránh… Người vợ đảm đang vẫn lặng lẽ chu toàn việc gia đình. Con gái giận ông, không thèm nói chuyện. Nó đã dọn ra ở riêng, chỉ về thăm mẹ lúc ông không có nhà. Con trai út vùi đầu vào sách vở, ở lại trường từ sáng đến chiều. Nó không muốn bị nhiễm cái buồn ủ rũ của mẹ…
Một hôm, sau khi ông từ giã người tình, trên đường về, chợt nhớ bỏ quên điện thoại cầm tay. Ông quày xe trở lại, bắt gặp người yêu trên giường với một chàng trai, trẻ hơn ông. Thất vọng ! Bực tức… Cô nàng còn lên giọng dạy đời ông… “Anh dễ thương, anh hào phóng… nhưng thử hỏi anh có đủ sức khỏe để đáp ứng nhu cầu của tôi không ?”
Ông loạng choạng bước ra khỏi cửa và thề không bao giờ trở lại…
Lái xe về trên con đường xa thăm thẳm, ông để mặc dòng lệ lăn dài trên má… Ông lan man hồi tưởng những ngày vui xưa… với vợ, người đã cùng ông chia xẻ bao ngọt bùi… gian nan, những ngày tị nạn, lúc sanh con đầu lòng… Hai đứa bây giờ đủ lớn để tự lo cho tương lai… Ngậm ngùi nghĩ đến bà Tư…
Từ đấy, ông không đàn đúm với bạn bè nữa. Ông quanh quẩn ở nhà, phụ vợ dọn dẹp trong ngoài… Bà Tư vẫn đi làm ngày hai buổi… Ông cảm thấy áy náy vì những năm qua, ông không làm tròn bổn phận người chủ gia đình. Trong khi đó vợ ông đã cố gắng vun xới cuộc sống vuôn tròn, dạy dỗ con cái nên người và chống đỡ mái gia đình qua cơn bảo tố.
Ông Tư thành tâm chuộc lỗi bằng những săn sóc nhỏ nhặt cho vợ. Bà Tư không biểu lộ cảm xúc. Bà sống như một bóng mờ, ngày ngày vẫn làm bổn phận của người mẹ và vợ… Đôi khi ông có cảm tưởng Bà xem ông như một vật vô tri trong nhà, giữa những bàn ghế, tủ kệ…
Ông hy vọng với sự kiên nhẫn của ông, bà sẽ rộng lượng tha thứ và chấp nhận ông như thuở ban đầu của cuộc sống lứa đôi…
Xuân Mai là tên thời con gái của bà, một cái tên đẹp. Cứ mỗi độ Xuân về, ông đều mua cho bà một cành Mai. Nơi ông bà định cư, không có loại mai như ở quê nhà , nhưng cũng mang thêm hương vị đậm đà cho ngày Tết. Thế mà mấy năm qua, ông đã bỏ quên thói quen đó … Hôm nay, nhất định lúc trao hoa cho bà, ông phải gọi bà một tiếng Xuân Mai, tuy nghe rất cải lương nhưng có sao đâu… nhiều khi cũng cần khơi ấm ngọn lửa tâm tình …
Thằng Út tốt nghiệp Cử nhân xong thì được học bổng sang Mỹ làm tiếp chương trình Cao học. Bà Tư lấy cớ không đành bỏ cậu con cưng một mình bơ vơ xứ lạ, Bà đi theo nó để lo cơm nước… Ông không đồng ý, nhưng cũng chẳng cản bà được. Ông trở lại cuộc sống độc thân… Dạo này ông thường hay hẹn mấy người bạn già đi đánh cờ tướng….
Tay cầm xâu chìa khóa xe, ông Tư nhìn quanh phòng khách một vòng và thở ra khoan khoái… Thế là xong xuôi. Nhà cửa dọn dẹp đâu vào đấy rồi… Ông tự khen… À, còn nữa, mình phải nhớ lấy theo đôi găng tay cho Xuân Mai. Lúc đi Mỹ, còn trong mùa hè nên bà không đem theo….
Le présent texte est dédié à la mémoire de Mme S.L.T.T. et à celle du papa de Nguyen Khac Trung (JJR64)
.
Une bourgade du sud-ouest français, Chabrignac, en Corrèze, abrite une sépulture sur laquelle on lit les inscriptions « ĐẠI NAM NAM PHƯƠNG HOÀNG HẬU CHI MỘ » (sépulture de l’impératrice d’Annam Nam Phương) et « ICI REPOSE L’IMPÉRATRICE D’ANNAM NÉE MARIE THÉRÈSE NGUYEN HUU THI LAN ». C’est la tombe de Nam Phương, seule impératrice ayant reçu ce titre de son vivant dans l’histoire du Viet Nam contemporain. Dans l’empire d’Annam, la coutume n’était pas de couronner l’épouse du souverain, qui était seulement Nhứt Giai Phi (compagne de 1er rang) ou Nhị Giai Phi (2è rang), sans parler des autres concubines, et recevait le titre de Reine-Mère à la mort du souverain si son fils montait sur le trône.
La plaque tombale à Chabrignac est endommagée sur le côté, la sépulture ayant été profanée 3 fois, la dernière lors d’un anniversaire de la bataille de Điện Biên Phủ, pour des raisons probablement politiques. Elle fut une grande dame ayant rempli parfaitement son rôle sur le trône, d’une dignité totale à la chute de la monarchie, et après. Nam Phương a gardé la sympathie des Vietnamiens malgré le temps, par sa conduite personnelle.
La jeunesse de l’impératrice prénommée en ce temps Marie- Thérèse Lan, et ses années de règne, sont connus. La période 1945-48 et le reste sa vie le sont moins. Restons peu sur cette jeunesse de Mariette – ses familiers l’appelaient ainsi-, dont le père, Pierre Nguyễn Hữu Hào (sa femme était née Lê Thi Binh), était devenu gendre et régisseur des biens du grand-père M. Lê Phat Dat, le plus grand propriétaire terrien de Cochinchine. Ces terres avaient été données à M. Dat, Duc de Long My² (Long My² Quân Công), par la Cour d’Annam, en échange de la commanderie de Hoa Lư (a). La famille était catholique de la foi la plus solide. Le don par Đạt de plusieurs églises dont celle bien connue de Saigon (Nhà Thờ Huyện Sỹ), sise rue Tôn Thất Tùng actuelle, outre celles de Chợ Quán, Gò Vắp, Thủ Đức, l’atteste.
La jeune Lan née en 1914 à Gò Công (delta du Mékong) avait 12 ans lorsque sa famille – très moderniste – l’envoie en France au Couvent des Oiseaux, à Neuilly, où elle termine ses études secondaires, en 1932. On ne semble pas avoir de détails sur un séjour en France de sa soeur aînée Agnès, future baronne Didelot. Il lui faut alors rentrer au pays natal, l’époque n’impliquant pas que les jeunes filles fassent nécessairement des études supérieures, même si à la même date la princesse Như Mai, fille de l’empereur Hàm Nghi exilé, poursuit ses études d’ingénieur agronome. La coïncidence du retour sur le même bateau que Bảo Đại, lui-même retournant définitivement au pays, et sans que les 2 jeunes gens se rencontrent, figure dans tous les textes.
La rencontre se fit un an après, en 1933, organisée par le gouvernement général de l’Indochine avec l’aide de Mr Charles, ancien Résident Supérieur en Annam et chez qui Bảo Đại avait longuement habité à Paris, appelant Mme Charles « maman ». La jeune Marie-Thérèse Lan l’a elle-même relaté : en vacances à Ðà Lạt, elle fut entraînée contre son gré par son oncle Lê Phát An à une réception au Langbian Palace (l’actuel hôtel Sofitel de Dalat). Là, le maire de Ðà Lạt et Mr Charles, qui connaissaient l’oncle, lui dirent « Venez, il faut absolument que vous soyez présentée à l’Empereur, il est présent ». Elle fit une révérence profonde, à l’occidentale, devant le jeune monarque : l’éducation aux Oiseaux avait été excellente. L’empereur, touché par le geste, l’entraîna sur la piste de danse pour un tango. Intérêt sentimental éveillé, et, peu de temps après, décision de Bảo Đại de l’épouser. Ce dernier l’a raconté en 1980 : il y avait lors de la rencontre la présence de Pierre Pasquier, gouverneur général de l’Indochine, et il ne déplaisait pas à l’empereur d’avoir une sudiste pour femme, comme ses ancêtres Thiệu Trị et Minh Mạng, et il lui était primordial que son épouse fût éduquée de manière moderne comme lui. En somme, la politique s’accordait avec le sentiment.
Oui, mais comment épouser une catholique quand on est souverain pontife, Fils du Ciel ? La Cour lança ouvertement une cabale, les grands mandarins offusqués menacèrent de démissionner, et surtout Từ Cung, la mère de Bảo Đại (photo en bas de la page), s’y opposa. On arriva au point que l’ambassadeur de France au Vatican, Charles Roux, dut faire une démarche auprès du Pape pour une dispense. Peine perdue.
Nam Phương avant son mariage
Lors de son avènement en 1934
Vers 1935
Un arrangement fut pris : officiellement, l’héritier sera élevé dans la religion bouddhiste. Le mariage put alors se faire le 24 Mars 1934 (certaines sources mentionnent le 20 mars). Cette affaire qui agaça la Cour et le gouvernement général de l’Indochine pendant des mois et sur laquelle le gouvernement français fit le blackout eut deux suites opposées bien plus tard, relevées par Daniel Grandclément : avec sa double éducation bouddhiste (le jour) et chrétienne (le soir), le prince héritier Bảo Long devint plus tard non-croyant, tandis qu’au soir de sa vie, Bảo Đại s’est converti au catholicisme, en 1988, neuf ans avant sa mort.
Le mariage fit sensation : le couple impérial était jeune, beau, d’éducation moderne, multilingue. L’empereur avait 22 ans, la nouvelle impératrice en avait 20. Ils s’aimaient réellement ; Bảo Đại ne commença à tromper sa femme que des années après. C’était oublier le caractère de Lan maintenant sur le trône, pour qui le devoir était une deuxième nature. Elle avait exigé et obtenu le titre d’Impératrice (Hoàng Hậu) avec son nom de règne de Nam Phương (Cieux du Sud), puis le prédicat de Majesté Impériale le 18 juin 1945 ; elle avait exigé et obtenu une double éducation religieuse pour ses enfants, elle avait obtenu la fidélité de son mari au début, mais elle voulait également qu’il fût irréprochable dans son travail. Echec ultérieur.
Elle-même s’attela immédiatement à ses obligations : hôpitaux, crèches, établissements scolaires, présidence de manifestations, visites aux pauvres, oeuvres sociales innombrables, apparitions inattendues. Connaissant les charges d’une femme vietnamienne au foyer, elle demanda à ce que des cours d’arts ménagers fussent intégrés à l’enseignement secondaire des jeunes filles, car elle même savait bien cuisiner. D’où une popularité extrême et la sympathie instinctive de la population, qui savait que les dons et secours financiers innombrables qu’elle faisait et offrait sortaient de sa cassette personnelle : la liste civile n’y aurait sûrement pas suffi. Elle ne coûta rien au budget de la Cour, se faisant un point d’honneur de n’utiliser que son argent personnel. De là le respect que ses adversaires lui montrèrent, pendant et après le règne : la corruption, hier comme de nos jours, est une plaie endémique du Viêt Nam. Les seules dépenses lourdes initiales pour les nouveaux mariés le furent sur le budget fédéral indochinois : la décoration par la maison Leleu de Paris et une mise aux normes (dont une salle de bains, inexistante…) de leur appartement privé au sein du Palais Kiến Trung, détruit plus tard durant les combats de 1946.
Nam Phương utilisait d’autant plus son argent personnel qu’elle découvrit vite la situation de son mari : il n’avait aucun argent privé, et toutes ses dépenses personnelles recevaient 3 approbations tamponnées par d’obscurs fonctionnaires français. Daniel Grandclément a largement rappelé les tracas administratifs pour l’achat personnel par le souverain d’un simple album de photos relié en cuir. La liste civile était ridicule, et l’empereur était toujours à court d’argent personnel. Lors de l’exil de Duy Tân à La Réunion en 1916, le budget de la Cour était d’ailleurs tellement étriqué que l’empereur déchu s’était vu octroyer comme pension l’équivalent du salaire d’un ouvrier, et a du gagner tout simplement sa vie, contrairement à Hàm Nghi, le premier monarque exilé par la France, qui avait reçu une pension annuelle de 25 000 francs/or.
Néanmoins, la vie continuait ; les souverains des autres pays étaient accueillis en visite officielle par le couple ensemble (innovation en Annam), et Sihanouk du Cambodge, Sisavang Vong du royaume de Luang Prabang (le Laos ne sera unifié qu’en 1945, avec l’incorporation de la principauté de Champassak) seront conquis par la grâce et la manière par lesquelles l’impératrice s’acquittait de son travail. Le couple vivait le soir à l’européenne dans leur intimité, et Nam Phương ne connut que peu le repas traditionnel de l’empereur en 35 ou 50 plats (le chiffre varie selon les sources) servis dans des récipients fermés. Un gramophone tournait parfois, rappelant en musique aux 2 époux leur adolescence à l’étranger, encore proche. Le couple aimait danser, aussi les vit-on parfois tournoyant en musique sur les terrasses du palais An Định construit par Đồng Khánh (grand père de Bảo Đại) en 1886, lors de réunions privées ou officielles. Palais qui devait abriter la rétention de l’impératrice quelques années plus tard.
Un malheur cependant : dès la naissance du premier enfant le 4 janvier 1936, le prince héritier (Đông Cung Thái Tử) Bảo Long, Nam Phương fut atteinte de surdité progressive, qui s’aggrava à chaque naissance supplémentaire. Dès la fin des années 1930, il fallait lui parler à très haute voix, et presque crier devant elle 20 ans plus tard. Deuxième souci : la lutte permanente contre Từ Cung, car tout chez la bru hérissait la belle-mère. Cette dernière n’était en effet qu’une simple personne de service à la Cour quand elle partagea brièvement la couche de Khải Định, donnant le jour à Bảo Đại. La patricienne cochinchinoise surclassait la reine douairière. De son côté, Bảo Đại ayant une sainte peur de sa mère encore jeune ne fit pas écran entre elle et sa femme. Une scène du feuilleton télévisé « Ngọn nến hoàng cung » réalisé en 2004 et diffusé en août 2006 par satellite sur la chaîne vietnamienne VTV4 a illustré cette joute.
En 1939, le couple avait déjà 3 enfants : Bảo Long, les princesses Phương Mai (1er août 1937) et Phương Liên (3 novembre 1938), ces dernières étant nées non au Palais mais à Ðà Lạt. Bảo Long a été officiellement investi du titre d’Héritier de la Couronne le 7 mars 1939 (cf photo à gauche). Mais l’empereur avait d’ores et déjà entamé sa chute morale : toutes ses velléités de modernisation en 1932 rejetées au bout de 6 mois par l’autorité coloniale et par le corps mandarinal, il commençait à se désintéresser de ses devoirs. De plus, la rigueur morale de Nam Phương commençait à le lasser, après les premières années : elle était trop « bien ». Il la trompa. Les Vietnamiennes n’avaient pas abandonné l’espoir que la polygamie impériale fût rétablie et se pressaient autour du monarque. Une dispute s’ensuivit à Ðà Lạt obligeant la femme du Gouverneur Général de ce moment à prendre la route pour aller réconcilier le couple. Elle s’y tua durant le trajet, et le couple impérial se ressouda devant la dépouille de la malheureuse femme : la princesse Phương Dung vit le jour au palais d’An Định de Huê le 5 février 1942, suivi du prince Bảo Thắng le 30 septembre 1943 à Ðà Lạt. Cette réconciliation arrivait à point : par obligation, l’amiral vychiste Decoux avait quelque peu modernisé à partir de 1941 l’Indochine isolée durant la guerre, et par politique mettait sur le devant de la scène les 3 souverains de l’Indochine. Nam Phương se relança avec encore plus d’ardeur dans ses tâches.
En 1945, Roosevelt avait déjà décidé que l’Indochine serait soustraite aux Français après la défaite inéluctable des Japonais. L’empereur et sa femme, le sachant, décidèrent de jouer la carte japonaise – sans illusions mais c’était « jouable » de lancer le fait accompli de l’indépendance même accordée par le Japon – quand les troupes nippones déclenchèrent le coup de force anti-français au soir du 9 Mars 1945, abolissant le protectorat. La défaite des Japonais 5 mois plus tard amena néanmoins Bảo Đại à l’abdication en des termes très dignes le 25 août (peut-être un trop vite, même aux yeux de Hô Chi Minh, selon certaines sources), après un appel pathétique et sans succès aux Alliés, demandant la reconnaissance de l’indépendance du Viet Nam. Pour ces derniers, l’empire du Viêt Nam indépendant n’était qu’une création nippone. L’impératrice devint donc une simple citoyenne, femme du Conseiller Suprême Vĩnh Thụỵ du nouveau pouvoir, et qui alla à Hà Nôi, laissant sa femme à Huê, et passant en Chine pour y reprendre sa liberté dès que l’occasion survint, en 1946.
La famille impériale, forcée de quitter la Cité Interdite de Huê devenue symbole d’un pouvoir perdu, alla vivre au palais An Định (restauré récemment par l’UNESCO et l’Allemagne, photo récente en bas). L’ex-impératrice, parfaite dans l’épreuve et suivie d’une seule servante extrêmement fidèle, prit soin de n’emporter que ce qui lui appartenait en propre, réparti en 40 caisses. Désormais elle et ses enfants vont vivre sous le contrôle d’un commissaire politique communiste.
Nam Phương, au sommet de sa beauté (elle a 31 ans, et pratique une gymnastique quotidienne à An Định au vu et au su de tous), vit désormais dans l’angoisse – tous les francophiles et certains Français sont tués à Huê – et sans un sou : son argent personnel est à la Banque d’Indochine et en France. Sans parler de la coexistence avec la reine-mère. Libres néanmoins de leurs mouvements au sein d’An Định, elle et les siens vont être renseignés sur les évènements du monde extérieur par un réseau catholique. Elle envoie à la demande du Viêt Minh un message au monde et à Truman demandant de respecter l’indépendance vietnamienne, car elle y trouve son compte personnel : elle est vraiment pour l’indépendance, même si le nouveau gouvernement ne lui dit d’ores et déjà rien qui vaille. Ses enfants vont à l’école commune, où ils apprennent à oublier le français.
L’ex-impératrice vivant dans la peur, avec les manifestations incessantes contre le quartier européen proche, a une consolation : avec l’accord du commissaire politique assez accommodant car impressionné par sa majesté naturelle, elle va prier chaque matin à la chapelle des Rédemptoristes canadiens (donc neutres), à deux cent mètres. C’est là en réalité qu’elle se renseigne, découvrant l’actualité réelle, les tueries perpétrées par le Viêt-Minh, le jeu politique des uns et des autres. Elle est désormais au courant des infidélités de Bảo Đại à Hà Nôi, les femmes étant « poussées » dans ses bras par le nouveau gouvernement pour le « tenir ». Et ceci, sur un fond surréaliste : Huê est encore patrouillée par les troupes japonaises ayant capitulé mais non encore désarmées ; le viêt minh le tolère, y trouvant son intérêt car il manque encore d’effectifs. Nam Phương verse des larmes en recevant un jour un message de son mari finalement passé en Chine en 1946. Femme toujours vertueuse.
Le 29 mars 1946, les troupes françaises du colonel De Crèvecoeur arrivent à Huê (photo ci-dessus : Français débarquant à Saigon fin 1945), mais Nam Phương, restant sur sa position indépendantiste, refuse d’être protégée par elles et reste au palais An Định (photo récente du palais ci-dessus). Pendant ce temps, les accords Sainteny-Leclerc-Hô Chi Minh ont été signés à Hà Nôi. C’est alors qu’on voit à Huê manifester des gens de la droite catholique demandant le retour au pouvoir de Bảo Đại avec réincorporation de la Cochinchine, estimant que Hô Chi Minh s’est fait berner par la France. En réalité, c’est Nam Phương qui a profité de la période septembre 1945 – mars 1946 pour catalyser ce mouvement lors de ses passages quotidiens chez les prêtres ; pas question de retour des Français, même si elle est au courant du jeu communiste au sein du Viêt-minh. La révolte anti-française et anti-viet minh à Huê va exploser en août – la sûreté française d’Annam en est au courant – lorsque tout retombe comme un soufflé. C’est que le décor politique devient flou : la Cochinchine déjà érigée en république séparatiste en Juin 1946, la venue de Hô Chi Minh à Paris va ne servir à rien, Bảo Đại est en Chine, et les Français se mettent à se tourner vers lui. La vie contraignante continue à An Định.
Le matin-même du jour (19 décembre1946) où elle apprend par les prêtres qu’à Hai² Phong éclate le fameux « incident » faisant 6000 morts, Nam Phương et ses enfants se réfugient chez les Rédemptoristes canadiens car elle a immédiatement tout compris : la guerre va reprendre. Pour des raisons politiques, il faut aller chez des neutres afin de ne pas embarrasser son mari en Chine, et pour préserver les droits de son fils. Chose étonnante, le commissaire politique la laisse faire, la reine-mère restant à An Dinh, elle. Il était temps : quelques heures plus tard, les combats à Huê reprennent. Jusqu’en Avril 1947, Nam Phương et les siens vont vivre dans des « cellules » normalement réservées aux religieux, au sous-sol, avec d’autres réfugiés, mais séparés d’eux. Sous les obus et les bombes. Tous les jours, rien que du riz, parfois agrémenté de rations militaires, quand les troupes françaises en donnent, et moins d’un demi-litre d’eau pour se laver. Pendant ce temps, Huê est assiégée par les troupes viêt-minh maintenant nombreuses.
Et en cette année 1947, le paysage bascule : les vietnamiens non-communistes et les Français envisagent ouvertement le retour de Bảo Đại au pouvoir. Le gouvernement français veut faire évacuer l’ex-impératrice même contre son gré, car elle pourrait être définitivement incarcérée par le Viêt-Minh à titre d’otage, le bâtiment des Rédemptoristes étant au milieu de la zone de combat urbain. L’ex-souveraine doit trancher. Devinant les pensées de son mari, elle, anti-française en 1945, va accepter d’être mise en lieu sûr par ses adversaires de 2 ans. En pleine guerrilla, des blindés français évacuent l’ancienne famille régnante qui quitte les Rédemptoristes (photo en haut à gauche), et la déposent à la Banque d’Indochine à Huê qui est aussi la demeure de son responsable, M. Fafard.
De nouveau au sous-sol pour éviter les obus des mortiers, et avec une protection adéquate : le prince héritier dort chaque soir dans la salle souterraine des coffres, derrière la porte d’acier de 30cm d’épaisseur. Et enfin, les troupes viêt minh se retirent de la ville. L’ex-impératrice et ses enfants rejoignent alors Tourane (Dà Nang) par la route dans des blindés puis décollent pour Ðà Lạt épargnée par la guerre, y retrouvant la famille Nguyễn Hữu Hào.
Dès août, Nam Phương rejoint son mari à Hong Kong. Retrouvailles que l’on peut imaginer : séparation, infidélités du mari, souffrances diverses de l’épouse. Rien n’a filtré des mots de leurs retrouvailles, mais de cette rencontre à Hong Kong en 1947 jusqu’en 1958, Nam Phương affiche une sérénité imperturbable en façade, évitant d’être trop présente aux côtés de son mari car désormais sans illusion aucune.
Elle veille jalousement sur les intérêts de son fils héritier, et n’oublie pas ceux qui l’ont aidé. M. Fafard deviendra le gestionnaire du reste de sa fortune (il n’y a plus de rentrée d’argent des rizières avec la guerre), quand même imposant. Les Rédemptoristes feront l’objet de sa sollicitude jusque dans les années 1950.
Du retour de son mari au pouvoir en 1949 et jusqu’en 1953, elle résidera plusieurs mois par an au Vietnam, à Ðà Lạt, où sa chambre est restée inchangée pour les visites des touristes (cf photo ci-contre), toujours parfaite, et remplissant ses fonctions auprès de son mari, mais encore plus belle, plus royale que jamais : elle n’a que 36 ans en 1950. Ses traits, superbes mais déjà largement nimbés de tristesse, sont figés à cette époque sur des timbres (cf photo ci-dessus). Ils l’avaient déjà été à son avènement (cf page 2). Mais le lien est bien cassé : le seul devoir la fait rester aux côtés de son mari, qui continue d’avoir des maîtresses dont certaines sont particulièrement connues : Phi Anh, Bùi Mông Điệp, Jenny Wong, parmi des dizaines d’autres. Une grande joie pour elle : le couple est reçu par le pape Pie XII. La catholique y laisse s’exprimer un contentement profond et visible, et l’ancienne souveraine y montre une dernière fois une attitude impériale (photo ci-dessous à gauche). Deux mois avant Điện Biên Phủ, les actualités montrent le couple reçu à l’Elysée par le président René Coty. On y voit le visage souriant de Nam Phương malgré le drame en cours : on sait déjà que la garnison ne tiendra pas.
Et vient la destitution de son mari en 1955 voulue par Ngô Dinh Diêm, qui, selon diverses sources, avait pourtant promis sur la croix de préserver le trône pour le prince Bảo Long, sur l’instigation de l’impératrice elle-même. Le couple impérial désormais rejeté va vivre ensemble à Cannes pendant 3 ans.
Nam Phương accompagne son mari pour quelques réceptions ou obligations, reçoit Nguyễn tiến Lãng ancien confident et écrivain de qualité, échappé des geôles communistes en 1951. La comédie du couple uni n’étant plus de mise, elle achète de ses deniers personnels en 1958 le domaine de 160 hectares de La Perche, à Chabrignac , au sud- ouest de la France(cf photo en bas de la page), où elle habitera désormais avec ses enfants, sans Bảo Long qui se bat en Algérie dans la cavalerie blindée de la Légion Etrangère. Bảo Đại connaîtra très peu cette longue bâtisse de 32 pièces, 4 salons et 7 salles de bains, mais sera présent le 6 janvier 1962, lors du mariage de Phương Liên avec M. Bernard Soulain. Chabrignac gardera un souvenir vivace de l’évènement et un site Internet d’élèves de l’école de cette bourgade mentionne encore de nos jours ce mariage et l’ex- famille régnante.
La vie quotidienne continue, et Bảo Long devenu banquier après l’Algérie gère les biens encore très conséquents de sa mère. Nam Phương est maintenant heureuse, autant qu’on puisse l’être dans une vie solitaire. Oui, solitaire, car dans son livre Daniel Grandclément écarte l’histoire d’une liaison avec le kinésithérapeuthe, régisseur du domaine de La Perche, histoire non relevée par les autres auteurs.
Et arrive le 15 septembre 1963 où elle meurt d’étouffement de manière extrêmement rapide en la seule présence affolée du régisseur et d’une employée, les médecins appelés étant absents, et les pompiers arrivant trop tard. Elle n’avait que 49 ans. La veille, le médecin avait diagnostiqué un début d’angine. Le préfet et quelques maires seront présents autour des enfants et de Bảo Đại à l’enterrement, ainsi que la princesse Như Lý, fille de Hàm Nghi, dont la propriété jouxtait celle de Nam Phương sans que les 2 femmes ne se soient jamais rencontrées. Bảo Đại ne reviendra plus jamais sur la tombe de sa femme et se remariera plus tard.
A part Bảo Long objet dans son adolescence d’une éducation dirigée par sa mère et suivie par la Cour puis par la Maison du chef de l’Etat du Vietnam, l’impératrice s’est occupée directement de l’éducation de ses enfants. Bảo Long est actuellement retraité et Grand Maître de l’Ordre du Dragon d’Annam, vivant à Londres après être resté à Paris jusque dans les années 1990 (B). Bảo Thắng suivra sa scolarité au moins jusqu’au début des années 1950 au Collège d’Adran, à Ðà Lạt, puis en France. Phương Mai sera éduquée comme sa mère au Couvent des Oiseaux de Neuilly à côté de Paris, et épousera plus tard Pietro Badoglio, duc d’Addis-Abbeba et marquis de Sabatino, fils du maréchal italien ayant succédé à Mussolini quand l’Italie s’est retournée en 1943 contre l’Allemagne, et aura 2 enfants, Flavio et Manuela. Phương Liên mariée au banquier bordelais Bernard Soulain aura 2 filles, Valérie puis Caroline. Phương Dung, discrète, n’a pas fait parler d’elle. Ces enfants se retrouvent régulièrement au domaine de La Perche à Chabrignac jusqu’à la mort de l’impératrice.
Nam Phương se rappellera à notre souvenir une dernière fois, lors de la vente il y a 2 ans (Juin 2004) à la Salle Drouot à Paris d’une paire de clips d’oreille commandée en 1948 chez le joaillier Pierre Boivin à Paris, à son arrivée en France après ses retrouvailles avec Bảo Đại à Hong Kong l’an d’avant.
Une personne ayant souvent approché Nam Phương, Madame S.L.T.T. fille de Lê Thành Tùong, rare Vietnamien ayant travaillé au cabinet des divers gouverneurs de l’Indochine des années 1930 à 1945 a parlé de Nam Phương en ces termes dans les années 1970, qui résument toute la personne de la souveraine : « l’Impératrice était d’une beauté naturelle ne nécessitant qu’un maquillage élémentaire ; elle utilisait souvent le français, mais son parler vietnamien est du Sud. Un comportement royal naturel, une simplicité et une gaîté réelles. Mais surtout, rien de méchant en elle, une bonté étonnante, avec un sens du devoir très rigoureux. Elle était faite pour son titre. »
(a) : Précision apportée à l’auteur par P. Lê Phát Tân, arrière petit-fils de Lê Phát Đạt (b)Bảo Long est mort en juillet 2007, un an après la publication initiale du présent article
Sources : – Bibliothèque Nationale de France – Archives Nationales de France – http://www.arikah.net/encyclopedie-francaise – http://www.vietpage.com/archive_news/politics/2004/Jan/27/0010.html – Mme S.L.T.T., Paris – Lucien Bodard, La guerre d’Indochine, Gallimard, 1973 – G. Gautier – La fin de l’Indochine française – SPL – 1978 – Amiral Decoux, A la barre de l’Indochine, Plon, 1949 – Philippe Franchini, Les guerres d’Indochine, Pygmalion, 1988 – Bao Dai, Le Dragon d’Annam, Plon, 1980 – Philippe Devillers, Histoire du Vietnam de 1940 à 1952, Le Seuil, 1952 – Daniel Grandclément, Les derniers jours de l’empire d’Annam, J-C Lattès, 1997
N.B. Le feuilleton télévisé « Ngọn nến hoàng cung », sur la période 1945-55 de Bảo Đại, et réalisé par la TFS, Saigon, 2004, édition originale en 4 packs de 3 DVD chacun, regravé en 8 DVD, peut être acheté pour 16 USD sur http://www.go2viet.com/4_4962.htm
.
(*) Georges Nguyễn Cao Đức est le rédacteur de la revue “Good Morning” de l’AEJJR – http://aejjrsite.free.fr/ Nous le remercions de nous avoir autorisés à mettre son article en ligne sur notre site.
Tranh Vinh Khoa (BP68)
Tranh Thanh Trí (2010)
Tranh Dang Mau Tuu
Tranh Do Tu Nghiem
Tranh Thanh Trí (2010)
par Do Tu Nghiem 
par Thanh Tri (2010) 
Le tigre en cinq couleurs 
Trịnh Công Sơn tự họa (1989) *
Bửu Chỉ vẽ Trịnh Công Sơn – 1977 *
Tuổi đá buồn – Bửu Chỉ 2001 *
Trăng thiên cổ – Bửu Chỉ 2001 *
Đinh Cường vẽ Trịnh Công Sơn – 2001 *
Thiếu nữ mùa thu – Trịnh Cung, Paris 1994 *
Trịnh Cung vẽ Trịnh Công Sơn – 2001 *
Một cõi đi về – Bửu Chỉ 2000 *
Thơ TCS làm tại nhà Đặng Tiến – 1989 *
Trịnh Cung vẽ Đặng Tiến – 2001 *
Trâu đi học
Nam Phương avant son mariage
Lors de son avènement en 1934
Vers 1935
Nam Phương utilisait d’autant plus son argent personnel qu’elle découvrit vite la situation de son mari : il n’avait aucun argent privé, et toutes ses dépenses personnelles recevaient 3 approbations tamponnées par d’obscurs fonctionnaires français. Daniel Grandclément a largement rappelé les tracas administratifs pour l’achat personnel par le souverain d’un simple album de photos relié en cuir. La liste civile était ridicule, et l’empereur était toujours à court d’argent personnel. Lors de l’exil de Duy Tân à La Réunion en 1916, le budget de la Cour était d’ailleurs tellement étriqué que l’empereur déchu s’était vu octroyer comme pension l’équivalent du salaire d’un ouvrier, et a du gagner tout simplement sa vie, contrairement à Hàm Nghi, le premier monarque exilé par la France, qui avait reçu une pension annuelle de 25 000 francs/or.
Un malheur cependant : dès la naissance du premier enfant le 4 janvier 1936, le prince héritier (Đông Cung Thái Tử) Bảo Long, Nam Phương fut atteinte de surdité progressive, qui s’aggrava à chaque naissance supplémentaire. Dès la fin des années 1930, il fallait lui parler à très haute voix, et presque crier devant elle 20 ans plus tard. Deuxième souci : la lutte permanente contre Từ Cung, car tout chez la bru hérissait la belle-mère. Cette dernière n’était en effet qu’une simple personne de service à la Cour quand elle partagea brièvement la couche de Khải Định, donnant le jour à Bảo Đại. La patricienne cochinchinoise surclassait la reine douairière. De son côté, Bảo Đại ayant une sainte peur de sa mère encore jeune ne fit pas écran entre elle et sa femme. Une scène du feuilleton télévisé « Ngọn nến hoàng cung » réalisé en 2004 et diffusé en août 2006 par satellite sur la chaîne vietnamienne VTV4 a illustré cette joute.
En 1939, le couple avait déjà 3 enfants : Bảo Long, les princesses Phương Mai (1er août 1937) et Phương Liên (3 novembre 1938), ces dernières étant nées non au Palais mais à Ðà Lạt. Bảo Long a été officiellement investi du titre d’Héritier de la Couronne le 7 mars 1939 (cf photo à gauche). Mais l’empereur avait d’ores et déjà entamé sa chute morale : toutes ses velléités de modernisation en 1932 rejetées au bout de 6 mois par l’autorité coloniale et par le corps mandarinal, il commençait à se désintéresser de ses devoirs. De plus, la rigueur morale de Nam Phương commençait à le lasser, après les premières années : elle était trop « bien ». Il la trompa. Les Vietnamiennes n’avaient pas abandonné l’espoir que la polygamie impériale fût rétablie et se pressaient autour du monarque. Une dispute s’ensuivit à Ðà Lạt obligeant la femme du Gouverneur Général de ce moment à prendre la route pour aller réconcilier le couple. Elle s’y tua durant le trajet, et le couple impérial se ressouda devant la dépouille de la malheureuse femme : la princesse Phương Dung vit le jour au palais d’An Định de Huê le 5 février 1942, suivi du prince Bảo Thắng le 30 septembre 1943 à Ðà Lạt. Cette réconciliation arrivait à point : par obligation, l’amiral vychiste Decoux avait quelque peu modernisé à partir de 1941 l’Indochine isolée durant la guerre, et par politique mettait sur le devant de la scène les 3 souverains de l’Indochine. Nam Phương se relança avec encore plus d’ardeur dans ses tâches.
L’ex-impératrice vivant dans la peur, avec les manifestations incessantes contre le quartier européen proche, a une consolation : avec l’accord du commissaire politique assez accommodant car impressionné par sa majesté naturelle, elle va prier chaque matin à la chapelle des Rédemptoristes canadiens (donc neutres), à deux cent mètres. C’est là en réalité qu’elle se renseigne, découvrant l’actualité réelle, les tueries perpétrées par le Viêt-Minh, le jeu politique des uns et des autres. Elle est désormais au courant des infidélités de Bảo Đại à Hà Nôi, les femmes étant « poussées » dans ses bras par le nouveau gouvernement pour le « tenir ». Et ceci, sur un fond surréaliste : Huê est encore patrouillée par les troupes japonaises ayant capitulé mais non encore désarmées ; le viêt minh le tolère, y trouvant son intérêt car il manque encore d’effectifs. Nam Phương verse des larmes en recevant un jour un message de son mari finalement passé en Chine en 1946. Femme toujours vertueuse.
De nouveau au sous-sol pour éviter les obus des mortiers, et avec une protection adéquate : le prince héritier dort chaque soir dans la salle souterraine des coffres, derrière la porte d’acier de 30cm d’épaisseur. Et enfin, les troupes viêt minh se retirent de la ville. L’ex-impératrice et ses enfants rejoignent alors Tourane (Dà Nang) par la route dans des blindés puis décollent pour Ðà Lạt épargnée par la guerre, y retrouvant la famille Nguyễn Hữu Hào.
