Le temps passe. Les souvenirs s’estompent, laissant une philosophie de la vie qui évolue avec le temps et les expériences.
Dans les années 59-60 les jeunes étaient attirés par la nouvelle vague venue de l’Europe et des USA. La belle Brigitte Bardot portait le flambeau de la beauté. Après “The King “, nous avions notre Elvis Phuong, Paolo Doan et Công Thanh. Ils imitaient Elvis Presley, Ray Charles, Little Richard et bien d’autres encore. Je n’oublierai pas Jules Tambicannou. Ils sont toujours actifs dans le monde musical. Nous pouvons entendre leurs belles voix ainsi que celles des autres amis dans le CD édité par l’AEJJR l’année dernière.
A cette époque, je dessinais des robes pour mes sœurs et mes amies en suivant la mode des revues Elle, Marie Claire ou Salut les Copains. Ma passion pour la création v[ent peut-être de ces revues françaises . Rien n’est plus beau que notre jeunesse. Né dans la guerre, j’y ai grandi et vécu… Lorsque la guerre a pris fin, j’ai dû quitter mon cher pays natal. C’est une vraie déchirure gravée à vie dans mon cœur…
Après 1975, une nouvelle vie redémarrait à zéro dans mon pays d’accueil. Laissons le passé… C’est très pénible de quitter son pays, de faire table rase de ses études et de tourner une nouvelle page de sa vie. Regardons devant nous. Je me lance dans la vie active sans trop de difficulté. D’architecte, je suis devenu artiste-peintre et designer de mode. Je vis pour la Beauté et la Création.
Depuis 30 ans je travaille à domicile et rien ne m’est plus agréable que d’aller dans mon jardin aménagé suivant le concept du Feng Shui. Là je peux me ressourcer pour des idées nouvelles. Dans cet environnement de soleil, de couleurs, d’ombre et de mi-ombre, je laisse mon imagination errer dans la nature. A travers les feuilles de bambou, je vois apparaître tout mon village natal avec ses activités quotidiennes dans sa tranquillité. C’est le retour des champs avec les bœufs tirant la charrette au crépuscule. Les femmes avec leurs balanciers et leurs paniers vides. Je dessine au crayon une esquisse vite faite pour fixer ce moment de bonheur d’évasion mentale. Un tableau est créé.
Pour moi, la question du temps ne compte pas. Le travail n’est que plaisir et rêverie. Parfois mes désirs m’entraînent vers les femmes pour mes peintures de nus. Ah ! ces formes naturelles si belles à voir et si douces à toucher !
Habiller les femmes pour la mode et les déshabiller pour le dessin est tout un art. C’est l’Art de profiter de la vie tout en essayant de comprendre notre existence sur terre. Je cherche à donner un sens à ma vie avec la philosophie et l’enseignement de la sagesse de Confucius.
Avec une base architecturale assez solide, il est plus facile de mieux comprendre le concept de la vie avec la Nature : le Feng Shui. Le Feng Shui se base sur l’explication que toute chose physique et toute direction contiennent des attributs qui entretiennent des rapports mutuels.
Tout ce qui existe dans l’univers se trouve dans cinq éléments fondamentaux. Ces cinq éléments sont la terre, le feu, le métal, l’eau et le bois. C’est là que les noms “Vent et Eau” ont pris tout leur sens. Cette science s’intéresse à l’environnement. Elle permet de sélectionner et d’organiser un environnement dans lequel les énergies du yin et du yang se trouvent en équilibre. Mes créations de mode et tableaux laqués sont imprégnés de ces principes, depuis le choix du thème, la composition, l’équilibre, jusqu’aux couleurs. Ils sont basés sur cet art de mieux vivre pleinement avec les douceurs de la Nature.
Pour moi, la peinture n’est en fait qu’une recherche de la forme et de l’expression du cœur avec la compassion. Pour l’artiste c’est un passe-temps créatif dans une ambiance très Zen. Mes tableaux représentent certains paysages d’une beauté simple et rêveuse du Viêt Nam A Huê, un petit coin de mon pays natal peint de couleurs lumineuses. La rivière des Parfums longeant la Cité Impériale coule calmement dans la fraîcheur. Au Sud, serpente le Dông Nai en terre sereine qui a pu garder sa tranquillité. Ces splendides paysages au crépuscule ou à l’aurore sont des enchantements.
Le son de l’esprit qui fait vivre le mouvement, peut s’interpréter dans le sens de la vitalité végétale . Il imprègne les éléments de la nature tout autant que l’artiste. Il doit être capté dans la peinture de manière à en rejaillir pour être perçue et ressentie par le spectateur. Le Feng Shui englobe un très vaste domaine qui existe depuis plus de 3000 ans. Il est bien entendu difficile de parler de tout cela en quelques lignes. Je pense que c’est une voie raisonnable qui nous aidera à mieux apprécier et comprendre la vie.
Soyez les bienvenus dans le monde du Dragon, du Tigre, de la Tortue et du Phoenix. “Long, Lân, Quy, Phụng” sont les quatre animaux fétiches que chaque habitation doit avoir. Ils sont placés à des endroits précis dans la maison. Leur présence nous aidera à réaménager la disposition et l’équilibre du logement pour le bien être.
C’est bien agréable d’aimer son travail, de profiter de la paix et la plénitude de la vie. Le travail n’est plus une contrainte mais il devient un plaisir ou même une passion. Avec le Feng Shui, nous apprenons comment donner un équilibre pleinement harmonieux et une existence agréable à tous ceux qui résident dans cet environnement. Le temps fuit mais les souvenirs restent, tout comme les rêves dont se nourrit l’âme humaine.
TWELVE HISTORICAL and geopolitical factors played crucial roles in the development of Vietnamese identity. Recent contentious issues of culture, politics and race may shape its future evolution.
Resurgence of Vietnamese Nationalism
Staggering from two centuries of vicious battles between Trịnh–Nguyễn Lords and Kings Nguyễn Huệ – Nguyễn Ánh, Vietnamese identity was further fragmented by French colonization and the “Ten-thousand-day War” (1945-1975)(1).
In preparation for a major escalation of the Vietnam War in 1958, North Vietnam’s Prime Minister Phạm văn Đồng, hoping for increased military support, endorsed with ambiguity the declaration of China about its territorial waters which encompassed the Spratly and Paracel Islands belonging to South Vietnam (2). At the time, potentially vast undersea oil and natural gas fields were unknown, and PRC forces did not physically claim the islands, some already occupied by South Vietnamese, Filipinos and other South-East Asian fishermen and soldiers. Ultimately, the PRC took by force some Hoàng Sa islands in a naval battle with the South Vietnamese Navy in 1974(3). Despite the loss, South Vietnam during its short existence, continued to assert claim to the islands, as did the Socialist Republic of Vietnam afterwards.
Since 2007, empowered by the strength of its booming economy and its modernized armed forces, China became more aggressive in its policies toward the Paracel and Spratly archipelagos and toward America(4). To counterbalance the growing Chinese threat, despite lingering human rights and democracy issues, the US has increased its support of Vietnam in a wide range of activities, from the organization of Miss Universe pageant in Nha Trang in 2008 to the 2010 Memoradum of Understanding to build nuclear reactors(5), signed as a bilateral nuclear cooperation agreement and transmitted to the US Congress for review in May 2014(6).
The First Emperor, the First Factor
Until Qin Shi Huang (Tần Thủy Hoàng) unified ancient China by military conquest of six feudal kingdoms, the territory north of the Yangtze River was politically fragmented and the land south of the river considered wild and unclaimed, occupied by “barbarians.” Tần Thủy Hoàng, calling himself Shi Huang Di or First Emperor (b. 259, r. 221-210 BCE), had unknowingly started the process that would lead to the creation of Nam Việt (Nanyue) when he sent five legions south to conquer territories with no defined borders. Indeed, his general Triệu Đà (Zhao Tuo) took advantage of the weakened central authority after the death of the First Emperor to proclaim himself Emperor of Nanyue (r. 207-136 BCE). The establishment of a new, unified China by Qin Shi Huang and the actions of Zhao Tuo might have been the first catalysts in making the indigenous Lạc Việt people aware of their “non-Chineseness,” therefore of their own identity as a separate ethnic, cultural and political entity. The initial absence of a national perception explains why local inhabitants did not opposed An Dương Vương, the leader of the Âu Việt tribes, and Triệu Đà after they conquered the Red River Basin. Việt national consciousness would reveal itself for the first time in 40 CE with the Trưng Sisters’ uprising.
Of interest, studies of cranio-dental indices and ancient mtDNA of skeletons unearthed (1999 to 2007) at Mán Bạc (Yên Mô, Ninh Bình Province) and dated to the late neolithic Phùng Nguyên culture (c. 1900 BCE) revealed “a remarkable admixture between an indigenous and morphologically Australomelanesian population that was represented earlier at Cồn Cổ Ngựa [c. 3600 BCE in Thanh Hóa], and an immigrant Neolithic East Asian population that was morphologically related to modern Vietnamese.”(7)
Nam Việt State, the Second Factor
Nam Việt territory included Guangxi (Quảng Tây), Guangdong (Quảng Đông), Âu Lạc (North Vietnam and north Central Vietnam), and part of Hunan (Hồ Nam) and Yunnan (Vân Nam). The Ngũ Lĩnh (Wuling, Five Peaks) Mountains(8), south of Dongting Lake (Động Đình Hồ) in Hunan, China, served as its northern boundaries. Also called Nanling Mountains, they separate central China from southern China (known as Lingnan−Lĩnh Nam−in ancient times), providing a natural barrier against the Han army.
Indigenes likely with a darker skin and a matriarchal society inhabited ancient Âu Lạc. They lived in tribal villages and had no written language. They could not form a true state as there were no power structures higher than the village level, no written laws and no bureaucratic organization. However, the building c. 400-100 BCE of the massive triple earthen ramparts of Cổ Loa, reaching 5-10m high and 25m at the base, implies mobilization of major resources by a central authority and leadership, backed by a strong military force. Thus, an early state-level organization existed in Dongsonian Âu Lạc before the Chinese conquest(9). At the dawn of history when national identity was a vague notion, local inhabitants might have called the place they lived on Đất (land) and Nước (water) which, according to Chinese Vietnamese historian Trương Thái Du, transliterated in Chinese as Ou Luo, Âu Lạc(10). In contemporary Vietnamese, đất nước is “nation,” and nước Việt Nam is the state (country) of Vietnam.
Classically, An Dương Vương ruled Âu Lạc till 207 BCE when Triệu Đà absorbed it into his state of Nam Việt. However historian Sima Qian wrote that Âu Lạc was conquered later in 179 BCE, the year after the death of Empress Lü Zhi (Lã Hậu or Lữ Hậu, wife of founding Emperor Gaozu of Han). Triệu Đà rebelled against the Han Empire and administered Nam Việt as an autonomous kingdom, in effect creating for the first time the notion of a country for the indigenous inhabitants. Triệu Đà adopted the local customs and was reported with disdain by Han ambassador Lu Jia (Lục Giả) in 196 BCE to be squatting in court, wearing his hair in a bun, and dressing like the Việt people. Loosely governing Âu Lạc from Panyu (Canton), he left the sociocultural structures of the Lạc Việt tribes intact, and was recognized as the first Vietnamese king in Đại Việt Sử Lược (1377–1388), the oldest Vietnamese history book to survive to the present(11) though other historians, particularly anti-Chinese ones, considered him a foreign invader.
Chinese Colonial Abuses, the Third Factor
The country of Nam Việt was short-lived. Taken over in 111 BCE by Emperor Han Wudi (Hán Vũ Đế), it was divided into 9 commanderies, the 3 southernmost being Giao Chỉ (Red River Basin), Cửu Chân (Jiuzhen), and Nhật Nam (Rinan). Had Chinese governors (thái thú quận Giao Chỉ) been principled and compassionate administrators truly concerned for the wellbeing of the Việt people, there would have been no Vietnam ! Had they been respected and effective leaders like Governors Tích Quang (Hsi Kuang, 3-29 CE ?)(12), Nhâm Diên (Jen Yen, 30-34 CE) still honored in a Vietnamese temple(13,14), and Sĩ Nhiếp (Shi Xie, 187-226) popularly hailed as Sĩ Vương(15), the Lạc Việt land would have been absorbed into the Middle Empire !
But, the majority of Chinese administrators were misguided by the mentality of superiority typical of colonists and conquerors. Accounts of human rights abuses, taxation abuses, and forced Sinicization abound, resulting in a strong undercurrent of anti-Chinese feelings. This fueled multiple revolts, starting with the Heroines of Mê Linh Trưng Trắc and Trưng Nhị (Trưng Sisters, 40-43 CE), followed by Lady Triệu (248), Lý Bôn and his general Triệu Quang Phục (Anterior /Early Lý Dynasty 544-602), Mai Thúc Loan (Mai Hắc Đế, 722), Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng (791-798), and Ngô Quyền who decisively defeated the Southern Han (Nam Hán) armada at the Battle of Bạch Đằng River in 938.
Nam Quan Pass, the Fourth Factor
With the advent of the Ngô Dynasty in 939 CE, the era of true independence and national identity for Vietnam had begun. The country extended north up to the Lào Kay (Cai) – Cao Bằng – Lạng Sơn mountains where the Nam Quan–South Gate– Pass is located. In 1076, Đại Việt (Great Viet, ancient name of Vietnam) was invaded by troops of the Song dynasty (nhà Tống), but General Lý Thường Kiệt stopped them(16) by rallying his troops with the famous quatrain viewed as the first declaration of independence of Vietnam :
Over mountains and rivers of the South nation reigns the South king ; This is clearly determined in the Book of Heaven. How dare you aggressors invade our land ? Proceed and you will reap defeat and destruction.
A Qing delegation is coming out of the Vietnam side of Nam Quan Pass. The larger Chinese gate is seen in the background (circa 1900).
The mountains form a natural barrier against invasions from the north, allowing for progress and maturity of the young Vietnamese nation. By contrast, the destiny of the Zhuang (Choang, Tráng) people illustrates the importance of this geographical factor. Closely related to the Luoyue (Lạc Việt) of the Hồng Hà or Red River, the Zhuang of Guangxi were a major tribe of Triệu Đà’s Nam Việt, and had supported the Trưng Sisters’ uprising. Rock pictograms in red paint, left by the Luoyue, cover an 8000 square meter cliff surface of Huashan Mountain in Guangxi Zhuang Autonomous Region. China submitted the landmark to UNESCO for recognition as a World Heritage Site in 2008(17).
Over the centuries, large numbers of Han Chinese moved into the region, and the Zhuang were subjected to tremendous assimilation pressure. However, they are able to retain their identity and culture, still speaking their language and playing bronze drums at cultural festivals. They forced Communist China to create the Guangxi Zhuang Autonomous Region in 1958(18). Still, the Zhuang could not establish their own country. With a population of 15 million, they constitute the largest minority ethnic group in China, but only account for 32% of the Guangxi population, while Han Chinese make up 62%(19).
1800 to 2500 years old red rock paintings by the Luoyue on Huashan Mountain in Guangxi Zhuang Autonomous Region. The site was submitted to UNESCO for recognition as a World Heritage. (Courtesy of Dr Nguyễn Xuân Quang – www.bacsinguyenxuanquang.wordpress.com)
Descendants of a Dragon and a Fairy, the Fifth Factor
In a strict sense, the Lạc Việt were one or several related tribes of the Bách Việt (Baiyue) of South China. According to studies of the Human Genome Organization (HUGO) Pan-Asian SNP Consortium(20,21) the first natives of Văn Lang (the semi-legendary nation of the ancient Vietnamese people) had migrated from the south. Some of the Australomelanesians or Austronesians (similar to indigenous Filipinos, Malays and Indonesians) colonized the Red River Basin(22), others went on further north about 80,000 years ago to what is now China. There, over scores of millennia, they developed a lighter skin and Mongoloid features. During and after the last glaciation (18,000-9000 BCE), many moved back south in search of a warmer climate, and mixed with the “locals”(23). They spoke in proto-Việt-Mường, an Austroasiatic language which morphed into the present Vietnamese vernacular after a millennium of Sinitic influence, whereas the Baiyue (and Luoyue) are believed to communicate in proto-Austronesian dialects similar to the ones still used by the aborigines of Taiwan, across the sea strait.
It is natural to wonder if there is ethnic and cultural continuity between the ancient settlers of the Red River Basin, cradle of Vietnam heritage, and the modern Vietnamese who won their independence after more than a thousand years of Chinese colonization. Specifically, between 600-200 years BCE, did the Red River Basin inhabitants fit exactly into the Baiyue (Bách Việt) or are we extrapolating Chinese records about the Baiyue to them ? If the latter theory turns out correct, the original Red River dwellers were not truly the Luo Yue /Lạc Việt. The unfortunate confusion stems from first, the fact that these boat-riding and bronze drum casting Việt ancestors did not leave any written record of how or what they were calling themselves as they did not have any writing system, and secondly but most significantly, the desire of Đại Việt historians of the 13th and 15th centuries to promote the lofty origins of the Vietnamese at a time that they were battling formidable Mongol (or Sino-mongol) and Han northern invaders. This scenario, perhaps controversial, is quite plausible considering that the Red River Basin autochthones were characterized by the Đông Sơn culture. The geography of recovered Đông Sơn bronze drums covers ancient North Vietnam, Guangxi, Yunnan, and Sichuan /Tứ Xuyên or Southwest China, while the Baiyue primarily lived in Southcoastal and Southeast China, from Zhejiang to Guangdong Provinces.
In Imperial China and its Southern Neighbours, Dr. Nam C. Kim wrote : “To be sure, we have no solid evidence that the societies extant in the Red River plain during the Đông Sơn Culture period were ethnically similar to later Vietnamese-speaking populations in the region during the first and second millennia.”[24]
Pointing to a major influence from imperial China conquests and subsequent Sinicization, Dr. Erica Fox Brindley remarked “Cantonese, the language spoken in modern Hong Kong and Guangdong Province, as well as other neighboring areas, is referred to as the “Yue language,” even though it is primarily a Sinitic language, and not what the natives of the region would have spoken in early times.”[24a]
Linguistics seems to suggest that as Ma Yuan imposed Han Culture on the Đông Sơn Việt-Mường natives, they would split into 2 groups. Those who adapted to the rules and customs of the Chinese invaders, mixed with them, lived in or around urban citadels, evolving into the Kinh majority (metropolitans) by the end of the Tang Dynasty. The indigenes who retreated to the jungles and mountains retained most of their original language and culture. They became the highland minorities (người Thượng). Started in 2005 by Dr. Spencer Wells, the National Geographic’s Genographic Project shows that the majority of Vietnamese (người Kinh) has 57% Northeast Asian and 43% Southeast Asian DNA[25]. There is no evidence of genocide, mass starvation, vital migration (to Indonesia islands) or epidemics (from new viral infections like smallpox or bird flu) in Giao Chỉ. Sensibly, from the Red River “Dongsonian Lạc Việt” to the modern Kinh Vietnamese, over 2500 years, there are genetic continuity[25a] though diluted, linguistic evolution, and proud cultural inheritance.
The exalted origins of the Vietnamese, especially the legends associated with the mythical Hồng Bàng Dynasty(26), might have been oral tales for years, inspired from the Baiyue legends. They were given legitimacy by Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, a history book written in the 13th century by Lê Văn Hưu(27) and edited by Ngô Sĩ Liên in the 15th century with the clear goal of promoting Vietnamese pride and patriotism. Prior to Toàn Thư, there was no written mention anywhere of the God of Agriculture Thần Nông (Shennong), the dragon prince Lạc Long Quân and the fairy Âu Cơ as progenitors of the Vietnamese. When did the story originate will remain unresolved. The Lạc Việt could not have considered themselves descendants of the legendary first Three Rulers and Five Emperors of China, as they spoke a different language, stained their teeth black, chewed betel leaves and areca nuts, and practiced totemism and tattooing. Nonetheless, modern Vietnamese are quite proud of being the descendants of the Lạc Dragon Lord and the Fairy Âu Cơ. According to tradition, the beautiful Âu Cơ gave birth to a pouch(28) with 100 eggs that hatched 100 sons, the ancestors of the Bách Việt or 100 Việt tribes described by China historians.
Chinese Ambition, the Sixth Factor
China leaders somehow have always wanted to take over Vietnam, most likely because it was and still is a major rice producer. Indeed, the Chinese population has chronically been under the threat of famine until the advent of modern high-yield agriculture. Hampered by mountains around the Nam Quan Pass, Chinese troops frequently resorted to sailing down the coast. However, the Đại Việt people were water-oriented and the Chinese fleet was crushed twice at Bạch Đằng River.
The history of independent Vietnam is dotted by periodic Chinese occupations leading to the revolt of Lê Lợi, the Hero of Lam Sơn (Thanh Hóa Province, 1428), and the epic Tết victory of Emperor Nguyễn Huệ over Emperor Qianlong’s expeditionary army in 1789.
Four years after the end of the Vietnam War, in 1979 Communist China attacked its former ally, the Socialist Republic of Vietnam, to punish its invasion of Kampuchea still quivering from the Khmer Rouge’s “killing fields”(29). China occupied Nam Quan (South Gate) Pass(30) and acquired more frontier land in a 1999 border treaty kept secret until 2001 when it caused indignant protests from overseas Việt Kiều(31). Predictably, Chinese aggression always draws together the Vietnamese people, especially after China Navy harassed Vietnamese fishermen and conducted live ammunition drills as intimidation gestures in 2010 and 2011, and a Chinese oil rig was moved into Vietnam’s territorial waters /continental shelf in May-July 2014. The pressure on Vietnam leaders to escape from China’s orbit (thoát Trung) is building up, but two-way trade between China and Vietnam was $59 billion in 2014 ($29 billion deficit for Vietnam)(32).
France Colonialism, the Seventh Factor
From the 16th to the 19th centuries, European nations, with their superior industrial and military technology, transformed “underdeveloped” countries into their colonies. Indonesia became a colony of the Dutch, The Philippines of the Spaniards, and Vietnam (Indochina) of the French. Even gigantic India fell under British rule. Due to inhuman labor exploitation (e.g. in rubber tree plantations(33) or coal mines), European colonialism ironically became the driving force behind the emergence of nationalism as oppressed entities from tribes to nations quickly learned to fight on a united front.
Buoyed by Western ideals of freedom and democracy, toughened by a tradition of fighting invaders, and benefiting from the ease of communication afforded by its romanized national script quốc ngữ, the Vietnamese organized themselves to fight French colonialism. Their struggle for independence fueled a newly rediscovered sense of patriotism until the Vietnamese Communists, actively trained and tutored by the Chinese Communists of Mao Zedong (Tse-tung), following Communist International (Comintern) directives, eliminated their Nationalist allies to seize power(34). In May 1954, the French were defeated at Dien Bien Phu but Vietnamese identity and unity were further damaged when Vietnam was divided by the Geneva Conference into two states. One million people left the communist North to resettle in the newly created Republic of [South] Vietnam under President Ngô Đình Diệm. The ensuing 20-year Vietnam War was a dark period which saw again Vietnamese fighting Vietnamese.
Japan Successes, the Eighth Factor
In the 19th century, while the Chinese Qing Empire was humiliated by occidental powers including the United States, Emperor Mutsuhito (reign 1867-1912)(35) embarked on an ambitious transformation of Japan known as the Meiji Restoration. With the Meiji (Enlightened Rule or Minh Trị) era, Japan adopted Western educational, economic, military, political and industrial systems, and became a World power within a generation. This was reflected by the stunning victory of the Japanese Navy in May 1905(36) at the Tsushima Straits. The Russian Second Pacific Squadron with 38 ships was annihilated after it had made an exhausting 18,000-mile journey around the Eurasian continent.
Historically, Japan played an active role in ending French colonialism in Vietnam. As World War II started, Japanese forces easily swept through Indochina in 1940-41. With France defeated by Nazi Germany in 1940, its Axis-collaborationist Vichy government politically was allied to Japan. Despite full military control, Japan conveniently allowed Vichy France to continue administering Vietnam. Of note, since 1937, there was total war between Japan and the Republic of China with Chiang Kai-shek leading the Chinese United Front. Wary of the French loyal to Charles de Gaulle’s Free France and the Vietnamese communists armed to fight the Japanese by Mao Zedong, a Chinese United Front member, Japan actively recruited and protected anti-French, anti-communist (nationalist) Vietnamese, such as Ngô Đình Diệm, Huỳnh Phú Sổ, founder of the Hòa Hảo Buddhist sect, Cao Đài leaders like Trần Quang Vinh, and historian Trần Trọng Kim. With the liberation of Paris by the Allies in August 1944, Japan could no longer depend on the cooperation of the French colonial government for its war effort. In this ambience of distrust, both Japanese and French forces in Indochina hoarded rice, so contributed, with a poor crop and reduced shipping of rice from the south (due to the threat of American planes and submarines), to the famine that killed a million people in Tonkin in the winter of 1944-45. On March 9, 1945, in a bloodless coup, Japan deposed the French and pronounced Vietnam independent as the new Empire of Vietnam. Under Japan’s auspices, Emperor Bảo Đại voided the 1884 Patenôtre Treaty, and declared Vietnam Independence on March 11, 1945. Scholar Trần Trọng Kim was appointed prime minister. After Japan surrendered on August 15, 1945, while still confining French officials, its troops ceased to maintain local order as they prepared to move to city ports for repatriation. Without foreign restraints, a jubilant semi-chaos ensued, especially in Hanoi, which was later called the August Revolution by the Indochinese Communist Party, as a parallel to the Russian Bolshevik Red October Revolution of 1917.
The aura of invincibility of the Empire of the Rising Sun at the beginning of World War II and the remarkable manufacturing, electronic and automotive successes of modern Japan constitute a source of Asian pride and a riveting inspiration for the Vietnamese. Tragically on March 11, 2011, a massive, up to 133-foot-high tsunami triggered by a 9.0 offshore earthquake destroyed most of Japan northeast coast of Tōhoku. The loss of cooling capacity crippled several nuclear reactors in Fukushima, resulting in a partial meltdown and release of radioactive material. The discipline displayed by the Japanese people after the double natural disasters only adds to the admiration the world already has for them.
Vietnam Unification, the Ninth Factor
Vietnam was unified under communist rule with the fall of Saigon on April 30, 1975. The initial years were a true occupation and exploitation of the former South Vietnam, resulting in the 2-million people Vietnamese diaspora. The size of the exodus was also proportional to the communist Party corruption : full Vietnamese families were allowed to assume Chinese ancestry identity and leave in semi-official exile trips in exchange for solid gold. If they were caught at sea, they would scour for more gold to get out of prison or for a chance on another risky journey… In the late 1980s, the pace of education and knowledge quickened worldwide thanks to the openness of the Internet. However the quality of life failed to improve under communism which disappeared in Eastern Europe and in Russia by the early 1990s. In Asia, China and Vietnam struggled against democratic aspirations, but successfully instituted free market economy and individual ownership reforms. Two decades after changing course with its “Đổi Mới – Renovation” strategy in 1986, Vietnam became a member of the World Trade Organization (WTO) in 2006. In 2011, Vietnam’s nominal GDP reached $121.6 billion, with a GDP per capita of $1328.6.(37) However the year before, the International Federation for Human Rights (FIDH, Fédération internationale des ligues des droits de l’Homme) reported that “the opulent lifestyle of many Communist Party cadres and government officials contrast starkly with the poverty of ordinary people in Vietnam, where 77 percent of the workforce is employed in agriculture and the unofficial economy.”
In 2011, autocratic governments around the world felt the pressure of the “Arab Spring revolution,” a grass root movement demanding freedom and democracy that rapidly succeeded in Tunisia and Egypt, then spread to other Arab countries such as Libya and Syria. Libya’s dictator Gaddafi was killed in October 2011. By fall 2014, the 3-year old Syrian civil war death toll exceeded 200,000, and the US started bombing the vicious ISIS (Islamic State in Iraq and Syria) forces. Though Vietnam is still a police state, the Viet nation is strong as its people, in the homeland(38) or overseas,(39) remain determined to preserve their cultural and geographical patrimony in the face of China as a threatening, even “bullying” superpower.
In March 2015, Vietnam firmly rejected a US request to stop supporting Russian bombers at Cam Ranh Bay as its defense was enhanced with planes, submarines, and ships bought from Russia. At the same time, Vietnam boosted its diplomatic ties with Japan, the Philippines, and the US to show its will to counter China in Vietnam’s East Sea. What the future holds will soon depend on a new generation of Vietnamese leaders who watched the “War on Terror” against Al Qaeda but did not experience the emotions of the Cold War or the “American War.” Hopefully, in a process akin to the smooth democratization of Myanmar (Burma) in early 2012, from within Vietnam, communist totalitarism will be replaced in a democratic, non-violent way, or will be transformed by wise and forward-thinking leaders to accept political pluralism and more freedom for the people.
American Partnership, the Tenth Factor
Since normalization of relations with the US and full ASEAN membership in 1995, Vietnam’s image has improved. Vietnam was visited by Presidents Bill Clinton in 2000 and George Bush in 2006. In 2009, the US ranked first among investors in Vietnam with $9.8 billion pledged. Two-way trade between the US and Vietnam reached $18.3 billion in 2010(40) and $36.322 billion in 2014 (US Census Bureau). Vietnam has been a larger trading partner with the US than some NATO members such as Sweden, Turkey, Norway, Denmark, Greece and Portugal.(41) Unconceivable a decade earlier, the former enemies conducted joint military exercises in the South China Sea – East Sea for Vietnam – in August 2010.)(42) In October 2012, Vietnamese officials were flown aboard the USS George Washington nuclear aircraft carrier cruising with its battle group the disputed waters of the South China Sea in a show of US Navy might.(43)
Việt Kiều, the Eleventh Factor
Vietnamese living overseas stay fiercely “nationalist” but their political actions have remained ineffective in liberalizing the regime “at home.” Since the end of the Vietnam War, more than two thirds of Vietnamese have been born.(44) A young generation of Vietnamese expatriates raised and educated outside of Vietnam, is emerging, who knows about the War only through harrowing personal accounts from former refugees, or by learning contemporary history on television screens(45) and in books. More than ever, this generation is eager to learn about its roots and to participate in volunteer work or economic and technical ventures in Vietnam. While doing so, they cooperated with local authorities using some form of bribes, raising thorny issues with their elders who had experienced indescribable misery. As political change in Vietnam remains elusive, the question becomes to “pay and play” or to “say nay and pray.”(46) Constituting 3.3 % of the total Vietnamese population, Việt Kiều contributed in cash $8.26 billion(47) or 8% of Vietnam GDP estimated by the World Bank at $103.6 billion in 2010(48) ($171.39 billion in 2013).
In a 2008 Tết article, Andrew Lam wrote(49) “Vietnam has reached an ideological dead end – but in the private sphere, new political thoughts are being formed.”(50) He concluded “The Vietnamese living abroad is no longer exiled from his homeland, but he risks being sidelined if he doesn’t adapt to the new realities of 21st century Vietnam.” Lam’s article was addressing the Vietnamese émigrés, yet the key to economic and political development should remain in Vietnam. Maybe the hope is for the Việt Kiều to help uncover that key or to play a major role in the next Sino- Vietnamese confrontation.
Certainly, expatriates do not feel sidelined. Indeed, they have been active in promoting Vietnamese art, music and culture, in teaching the quốc ngữ written script, in improving health in their community, in enhancing freedom of religion and human rights through articles(51) and appeals(52). They continue to cook typical Vietnamese meals and to organize frequent class reunions to reminisce and preserve their bond to the motherland. They could have actively participated in political demonstrations. In 2008 in Paris, France, they joined to oppose China’s Tibet policy during the Olympic torch relay and to commemorate the 60th Anniversary of the Flag of the State of Vietnam (yellow with 3 horizontal red stripes). In Westminster, California, they protested an art work figuring three foot-spa tubs (used in nail salons) painted in yellow with three red stripes.(53) They had also been competing in scientific, academic, financial, industrial, technological, political, military, public service or health arenas, becoming leading scientists, able CEOs and bankers, successful entrepreneurs,(54) university full professors, consul general, US Congress representative, US Navy ship commander or Army general, state senator or assemblyman, county supervisor, city mayors.
On the eve of the 40th anniversary of the Fall of Saigon, Mr. Lam assessed : “From opening wine shops to creating startups, from running high-tech companies to working as executives for major foreign companies in Vietnam, from starting art centers to making movies or teaching at universities, expats [Việt Kiều] have become active agents in changing Vietnam’s destiny.”(55)
Melting Pot, the Twelfth Factor
The US Census 2000 registered an interesting finding among Asian Americans : 30.7% of Japanese Americans reported mixed racial ancestry while “Vietnamese wereleastlikelyto be in combination with one or more other races or Asian groups. Of all respondents who reported Vietnamese, only 8.3% reported one or more other races or Asian groups.”(56) In 2010, their number went up to 10.9%.(57)
Despite hiccups (Ferguson riots, Missouri, Aug 2014, Baltimore riots, Maryland, April 2015), American society has progressed to a post-racism era. On America’s affluent playgrounds, Caucasian, Asian and African American girls and boys happily play with each other. They instinctively behave as belonging to only one race, the human race. The political ascension of Senator Barack Obama during the 2008DemocraticParty nomination campaign is further evidence. An African American, Senator Obama was endorsed by The San Francisco Chronicle,(58) New York Post(59) and Los Angeles Times.(60) The 2008 global economic woes catapulted Senator Obama over Senator John McCain in opinion polls across the nation the week before the first presidential campaign debate. Senator Obama kept his lead and on November 4, 2008, history was made as the first Black American was decisively voted as the 44th President of the United States, demonstrating to the world the genuine strength of American Democracy. This was again confirmed on November 6, 2012 when President Obama was reelected, and April 29, 2014 when Donald Sterling, owner of the Los Angeles Clippers, was banned for life from the National Basketball Association (NBA) after a secret recording of racist remarks on Black people − perhaps in a private moment of irate jealousy − was widely broadcasted.
It would be interesting to follow the lives of Việt Kiều in Europe, Australia and America. In December 2008, Louisiana voted Joseph Ánh Cao as the first Vietnamese American US Representative. Since September 2012, Thanh-Hải Ngô (b. 1947) serves as the Ontario Senator on the Canada Senate. Born in 1954 in Quảng Trị, South Vietnam, Hiếu Văn Lê is the first Asian Governor in the history of the Commonwealth of Australia when he took office as the 35th Governor of South Australia on September 1, 2014. The Two or More Races Asian population is one of the fastest-growing groups in the US, increasing percentage wise by 50% between 2000 and 2010 (by 31% for Vietnamese Americans). In comparison with the US population, the US Census data, a decade apart, show :(61)
US Census 2000 and US Census 2010
Asian total : % US population 4.2 (11.9 million) / 5.6 (17.3 million) Alone % 3.6 (10.2 million) / 4.8 (14.7 million) Mixed race % 0.6 (14% of Asian Am) / 0.9 (16% Asian Americans) Vietnamese 1,737,433 Alone : 1,122,528 (0.4% of US population) / 1,548,449 (0.5% of US or 38% increase) Mixed race : 8.3% of Vietnamese Americans / 10.9% of Vietnamese Americans
Vietnam War Memorial, Westminster, California
Of significance, the Vietnamese diasporas, originally defined by their fierce anticommunism, have evolved to a more realistic identity within their adoptive countries as the partnership between the US and totalitarian Vietnam has expanded with the July 2015 visit to the White House of the Vietnam Communist Party secretary-general, clearly to counter the Chinese threat in the South China Sea − Vietnam’s East Sea or Biển Đông. Decades after the end of the war, as memories are fading away–with time and the emergence of new generations born and raised in a free and plentiful society, the aging first-generation refugees have devoted themselves to reconstruct and narrate their life experiences, and to create lasting signposts in their communities. Realizing that American memorials to the Vietnam War simply omit to recognize the sacrifices of countless brave ARVN combatants, the former refugees have used their economic and political clouts to set up museums and erect monuments to preserve and transmit the diaspora historical and cultural heritage. Thus, one can visit memorials and statues honoring the plight of the Boat People (worldwide), Vietnamese historical heroes (Scholar Nguyễn Trãi in Québec, Canada, and General Trần Hưng Đạo in Little Saigon, Westminster, California), and most notably, American and South Vietnamese comrades-in-arms standing side by side in Houston, Texas, and Westminster, California.
Conclusion
The evolution of Vietnamese identity closely mirrors the country’s 4000 years history, from the legendary Lạc Long Quân – Âu Cơ to the historical Trưng Sisters heroines, thousand years of Chinese domination, and modern era of true independence inaugurated by King Ngô Quyền. Over 40 years after the end of the Vietnam War and the unification of Vietnam under communism, that evolution still continues both in Southeast Asia and across the world.
Jan 2, 2008 – Jul 12, 2011 – Jul 25, 2013 – Nov 25, 2014 – Jan 16, 2016 Chat V. Dang, MD
De retour à Nha-Trang, aucun ancien élève ne peut s’empêcher de faire un détour par notre ancienne rue Bá-Đa-Lộc, maintenant appelée Lý-Tự-Trọng. Hélas, notre Collège n’est plus. Il a bien changé physiquement et abrite maintenant trois établissements d’éducation : un jardin d’enfants de face, une école de formation des maîtres sur le côté et à l’arrière, là où se trouvait le pavillon du Directeur, une résidence pour étudiants.
N’oublions pas que l’entrée principale du Collège n’a donné sur la rue Bá-Đa-Lộc que jusqu’aux alentours de 1961-62, date à laquelle l’armée américaine s’installa juste devant. Le jardin de la grande villa en face du Collège vit des immeubles s’ériger en son sein, des barbelés entourer son enceinte et une partie de la rue Trần Hưng-Đạo interdite d’accès et surveillée par la police militaire américaine.
Notre collège paisible fut soudainement proie au va-et-vient incessant des jeeps, à de la musique rock à hauts décibels émise dès le milieu de l’après-midi et des soldats américains s’interpelant et riant bruyamment du haut de leurs quatre ou cinq étages. Non, ce n’était pas une caserne de soldats, ni l’état-major de l’armée américaine ; celui-ci s’est installé au Grand Hôtel, ravissante bâtisse coloniale entourée d’un grand jardin à la française, donnant sur la grande avenue Duy-Tân (maintenant Trần Phú), face à la mer. C’étaient probablement des bureaux avec, en bordure de la rue Bá-Đa-Lộc en face du Collège, une résidence pour officiers et sous-officiers et leur mess au dernier étage.
Est-ce à la demande de l’armée américaine ou simplement par une décision de la Direction du Collège, les élèves, leur vélo et les rangées de cyclo-pousses qui les amenaient et venaient les chercher, ont dû déménager sur la rue Trần Hưng-Đạo où se situa dorénavant l’entrée du Collège. D’ailleurs, ces moyens de locomotion si pratiques, qui pouvaient transporter jusqu’à quatre enfants (dont deux assis sur une planche en bois) ne firent pas long feu : nos « chauffeurs » étaient plus intéressés à courir après la clientèle des riches GI que de nous transporter au mois, ce qui était fort compréhensible.
Le Collège a eu l’occasion d’accueillir en son sein quelques enfants d’officiers américains. Ils n’ont effectué qu’une année scolaire ou deux, mutation de leur père oblige, mais les brassières qu’ils portaient sur leurs dents (appelées maintenant appareils dentaires) nous ont beaucoup impressionnés !
Un jour de septembre 1966, ce fût l’ébullition. Le Président De Gaulle, de visite à Pnom-Penh, prononça un discours dans lequel il dénonça vivement la guerre du Viêt-Nam et prôna la neutralité du pays. Les réactions ne se firent pas attendre. Les manifestations anti-françaises surgirent dans tout le Sud Viêt-Nam. Suivirent des mesures plus catégoriques dont certaines nous ont particulièrement marqués : frein aux importations des produits venant de France ; conseils assez persuasifs aux jeunes de ne point aller dans le pays de Molière pour leurs études supérieures ; vietnamisation progressive des écoles françaises restantes sur le territoire.
Des motos Honda ou Suzuki, plus légères, plus maniables, moins bruyantes et surtout moins coûteuses ont ainsi déferlé sur la ville et remplacé avantageusement les VéloSolex, Mobylettes ou Vespas. De couleur rouge, verte et bleue, elles étaient bien plus gaies. Seules les petites cylindrées (50 et 90 cc) étaient autorisées car il ne fallait pas qu’elles roulent trop vite ; et tout passager était obligé de s’asseoir les jambes sur le côté, mesure anti-terroriste par excellence mais quel spectacle !
Pendant des années, bon nombre de jeunes ayant obtenu leur baccalauréat français, sont partis continuer leurs études en Belgique, Suisse ou au Québec, faute de pouvoir les effectuer en France. Et ce qui fut dramatique pour nous tous, dès l’année scolaire 67-68, les classes primaires passèrent à l’éducation mixte et le Collège recula progressivement d’une classe chaque année au profit de l’école Hàn-Thuyên.
En parallèle, une autre réglementation, étroitement liée à la situation politique du pays, a influencé indirectement l’effectif du Collège : la mobilisation générale des hommes de 18 à 45 ans. Etait appelé à joindre l’armée tout jeune en retard sur ses études, fut-ce d’une seule année. Dès son annonce, elle entraîna une véritable hémorragie dans les classes supérieures du Collège, les parents s’empressant de transférer vers les écoles vietnamiennes leurs garçons qui avaient été obligés de redoubler dans les petites classes (à l’époque, le redoublement n’était point une mesure d’exception, bien au contraire).
L’évaporation s’est également faite sentir chez les filles, le Collège n’offrant que la section D (Sciences naturelles) à partir de la classe de Seconde. C’est ainsi que l’unique classe de Première de l’année 1969-70 s’est retrouvée avec 18 élèves dont seulement 3 garçons ! Le Collège a accompagné les évolutions politiques du pays et vécu bien de turbulences. Combien de temps a-t-il tenu après 1975 ? C’est peut-être le seul des principaux établissements scolaires de Nha-Trang à subir une telle métamorphose physique alors que le lycée voisin, Võ Tánh, n’a pas pris une seule ride. .
Miệt Bặc Liêu, Cà Mau có câu hát, về sau phổ biến khắp miền Nam, rồi lan truyền khắp nước :
Tháng ba cơm gói ra Hòn, Muốn ăn trứng nhạn phải lòn Hang Mai.
Nhiều người không hiểu chính xác, cho rằng Hang Mai có nhiều hoa mai thơ mộng, hay nhiều rắn hổ mai tàn độc. Thật ra, « mai » tiếng địa phương có nghĩa là « khỉ ». Hang Mai tức là « hang của loài khỉ ». Phi Vân đã giải thích như vậy, ngay trang mở đầu cuốn phóng sự Đồng Quê, giải thưởng hội Khuyến Học Cần Thơ năm 1943. Và ông ấy miêu tả căn cơ : « Kinh Hang Mai ở làng Khánh Lâm, Cà Mau, bắt đầu từ kinh Biện Nhi trổ ra Tiểu Dừa. (…) Ở hai bên bờ người ta có thể gặp những con trúc, rái, kỳ đà, chồn, ong mật và vô số cá ». 1 Dĩ nhiên là nhiều khỉ. Từ điển phương ngữ Nam Bộ của Nguyễn văn Ái, 1994, cũng có ghi chữ mai nghĩa là khỉ.
Không biết vì lý do gì, và từ thời nào, trong tiếng Hán Việt, người ta phát âm chệch từ khỉ thành khởi (cũng như quý thành quới) : ngày nay ta nói khởi nghĩa, khởi hành, nhưng các từ điển xưa ghi là khỉ hành, khỉ nghĩa. Trong khi đó, trong tiếng thuần Việt, thành ngữ dân gian vẫn nói : khỉ khô khỉ mốc, khỉ ho cò gáy, rung cây nhát khỉ. Và thơ Tú Xương có câu : Ới thi ơi là thi Ới khỉ ơi là khỉ
Không rõ từ khỉ phát âm chệch thành khởi có liên quan gì đến tên loài động vật không. Chỉ biết rằng ở Việt Nam, khi đưa ra lý thuyết khỉ là thủy tổ của loài người, thì có sử gia đã dùng từ « hầu nhân » để tránh chữ chính xác là « người khỉ » – ngày nay người ta dùng chữ « người vượn » – thân thuộc hơn, nhưng cũng là tránh chữ Khỉ.
Hầu là Khỉ, giai thoại kể lại : vào thời Trịnh Khải, 1783, thế lực Chúa Trịnh đang suy tàn, nhưng vẫn còn kẻ nịnh bợ. Đặng Kim đã làm đến tước hầu, mà còn xin làm con nuôi nhà Chúa, đổi tên là Trịnh An. Một hôm, trên tường vôi nhà Hầu, có người đến vẽ một cây cổ thụ đang xiêu đổ, lá cành trơ trụi, gốc rễ ngả nghiêng. Trên chạc có con khỉ đang nằm ngủ, bên cạnh câu thơ nôm : _ Khỉ ơi tỉnh dậy đi thôi Đừng chờ cây đổ, đi đời nhà mi. Hầu tỉnh ngộ, từ quan, lấy lại tên cũ. Về sau, khi Trịnh Khải đổ, ông tránh khỏi nạn cháy nhà vạ lây.
Trong thi ca, từ khỉ ít được dùng, vì không « thi vị », gợi ý mắng mỏ. Thỉnh thoảng mới gặp một câu hiện thực như trong cảnh chùa Hương của Nguyễn Nhược Pháp : bao nhiêu là khỉ ngồi. Đinh Hùng tiếp xúc với rừng núi Việt Bắc, vùng Bắc Kạn đã tả không khí hoang dã thời 1940 : Ta mê tiếng vượn sầu muôn kiếp Chim núi cầm canh, hoẵng gọi bầy (…) Rồi những đêm sâu, bỗng hiện về Vượn lâm tuyền khóc rợn trăng khuya
Hoặc tiếng vượn có tính cách tượng trưng, trong hoang tưởng một trời tình thái cổ : Trải sông nước vượt qua từng châu thổ Ta đến đây nghe vượn núi kêu sầu.
Tính cách tượng trưng còn rõ nét hơn nữa ở hình tượng Đười Ươi trong thơ Bùi Giáng, có khi ông tự xưng là Đười Ươi Thi Sĩ. Đười Ươi ở đây, là hoài vọng con người tiền sử, tâm hồn « dã nhân » chưa tiêm nhiễm tập tục, lề luật và thành kiến : Đi về giũ áo đười ươi Đăm chiêu khách địa từ người tặng ta
Nhưng rồi trong một hoàn cảnh xã hội khác, Bùi Giáng lại mặc lại xiêm lốt đười ươi : Ấy là thơ thuở chưa điên Ở trong dấu ngoặc quàng xiêng reo cười Bây giờ xoang điệu đười ươi Diệu hoa lầu các ngậm ngùi dấn thân
Trong trí tưởng sáng tạo của nhà văn, con vượn có khi là một hình tượng đẹp. Trong Chùa Đàn, 1946, mà nhiều người xem như là đỉnh cao của nghệ thuật Nguyễn Tuân, người phụ nữ lý tưởng tên là Sấu Viên – Vượn Gầy. Nàng chết sớm trong một tai nạn xe lửa, trên chuyến xe vu quy về nhà chồng, làm chủ ấp Mê Thảo. Người chồng tuyệt vọng, cho cất một thứ rượu tên Mê Thảo Hầu, rồi một thứ rượu khác tên Ức Sấu Viên – Nhớ Vượn Gầy – và cuồng điên trong men Rượu Tương Tư. Nàng tên như thế vì có đôi cánh tay dài. Và có lẽ từ đó mà về sau nhân vật Cổ Giả Trường, người hùng trong vở kịch Thành Cát Tư Hãn, 1961, của Vũ Khắc Khoan, đã có đôi « tay vươn ra như tay vượn » : Vũ Khắc Khoan thân thiết và chịu ảnh hưởng Nguyễn Tuân.
Trong văn học Việt Nam cổ điển, tên Vượn đã xuất hiện rất sớm, tự bình minh của chữ Nôm đời Trần, trong bài Phú vịnh chùa Hoa Yên trong Thiền Tông Bản Hạnh. Bài này được gán cho thiền sư Huyền Quang (1254-1334), tả cảnh chùa ở núi Yên Tử : Chim óc (=gọi) bạn, cắn hoa nâng cúng Vượn bồng con, cời cửa nghe kinh
Cảnh Vượn bồng con là một hình ảnh văn chương, nhưng cũng có thể có thực, vì núi rừng thời ấy nhiều khỉ. Nhà thơ khoa bảng Nguyễn Trung Ngạn (1289-1370) cùng thời đã tả cảnh Chùa Long Động núi Yên Tử :
Cách lâm hữu hận viên đề nguyệt (a) Ỷ tháp vô ngôn tăng đối san (b) Dịch : Tựa tháp không lời – sư ngắm núi (b) Cách rừng u hận, vượn gào trăng (a)
Bài phú cổ ấy trong Thiền Tông Bản Hạnh, còn có một hình ảnh vượn khác, nhưng lần này có tính cách điển cố : Chẳng những vượn hạc thốt thề Lại phải cỏ hoa thuể thỏa
Vượn và hạc biểu trưng cho tâm hồn quân tử, theo chuyện Dương Hựu đời Tống , một người phóng khoáng chỉ làm bạn với vượn và hạc ở chốn lâm tuyền, nơi tu hành, ẩn dật.
Trong tập thơ Nôm đầu tiên của nước ta, Nguyễn Trãi (1374-1442) đã tả cảnh nhà mình : Cửa song giãi xâm hơi nắng Tiếng vượn vang kêu cách non
Như vậy, thời ấy trong thực tế, vượn còn sống gần với người. Và cạnh đó, Nguyễn Trãi nhiều lần dùng chữ viên hạc theo điển cố : _ Thề cùng viên hạc trong hai ấy Thấy có ai han chớ đãi đằng Han : nghĩa là hỏi han Ý nói : chớ có thiết tha với những quan hệ xã hội
Vào giữa thế kỷ XVI, trong một bài phú tả cảnh ẩn dật miền rừng núi Tuyên Quang, Nguyễn Hãng cũng đã dùng chữ vượn theo nghĩa hiện thực : Vượn chào, hòa khướu hót, cách ngàn đưa khúc xướng khúc ca Và theo điển cố : Bạn viên hạc quen tìm, hoa cười đón khách Tịch Cư Ninh Thể Phú
Mà không cứ gì miệt núi rừng Yên Tử, Côn Sơn, Tuyên Quang mới có khỉ, vượn. Vào cuối thế kỷ 18, giữa kinh thành Thăng Long, « mỗi khi đêm thanh cảnh vắng, tiếng chim kêu vượn hót ran khắp bốn bề » theo Vũ Trung Tùy Bút của Phạm Đình Hổ (1768-1839). Nhưng đây là vượn do Chúa Trịnh nuôi trong phủ Chúa. Tuy nhiên, mãi đến đầu thế kỷ 19, Nguyễn Công Trứ (1778- 1858) còn tìm thấy « đất kinh kỳ riêng một áng lâm tuyền » rồi tự vấn, bùi ngùi : Nào vương cung đế miếu ở đâu nào Mỉa mai vượn hót oanh chào Oanh, vượn ở đây có thể hiểu theo nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Trong văn học dân gian, có truyện nôm Bạch Viên Tôn Các, còn gọi là Lâm Tuyền Kỳ Ngộ, kể chuyện tình duyên giữa chồng người vợ vượn – một tiên nữ giáng trần dưới hình dạng một con vượn trắng. Nội dung dựa vào một truyện cổ tích đời Đường bên Trung Quốc. Đây là một truyện nôm xuất hiện sớm, vào thế kỷ 17 vì còn làm theo thể thơ Đường Luật, gồm có 146 bài thất ngôn bát cú. Một chuyện tình lãng mạn vượt ra khỏi thành kiến, giáo điều. Nhiều câu thơ bây giờ đọc còn thấy hay, ví dụ đoạn Bạch Viên khi trở về Thiên Đình nhớ chồng và hai con nơi hạ giới : _ Một mối thắm nồng, nguyền chửa phỉ Hai phen nâng bế, nghĩa nào nguôi Nhớ xuân dễ khiến hoa rơi lệ Tủi phận cho nên nguyệt ngậm ngùi
Và nàng xin trở lại trần gian sống đoàn tụ với chồng con. Tình mẹ con nhắc đến câu ca dao : Con vượn thương con lên non hái trái Anh thương nàng phận gái mồ côi
Nhưng chuyện Vượn, trong tình mẹ con làm tôi cảm xúc và nhớ đời, là một bài tập đọc lớp Ba, bậc tiểu học, cách đây hơn nửa thế kỷ. Chuyện kể có người thợ săn muốn bắt sống một chú vượn con, đã dùng tên độc để giết vượn mẹ : « Vượn mẹ bị tên, biết mình không thể sống được bèn vắt sữa ra rừng cho con uống. Xong rồi lăn ra chết. Người thợ săn quay về phía vượn con, cầm roi quất vào xác vượn mẹ. Vượn con thấy thế, kêu gào thương xót, chạy ngay lại gần, người đi săn bắt sống được. Lúc về nhà, cứ đêm đêm, vượn con nằm phục bên xác mẹ thì mới yên ; một hai khi lại ôm lấy kêu gào, vật vã, rất thảm thiết. Không được mấy hôm, vượn con cũng chết. » 2
Năm Thân là cầm tinh con Khỉ nói chung. Từ chú khỉ con đến khỉ đột, đười ươi và con vượn tiền thân của loài người, khoa học gọi là Homo Erectus Erectus. Tại Việt Nam, từ Bắc vào Nam, nhiều nơi còn di tích Người Vượn với những công cụ, bằng đá, tại Núi Đọ (Thanh Hóa), Xuân Lộc (Đồng Nai). Tại Thẩm Ồm (Nghệ An), Hang Hùm (Yên Bái) đã có những di chỉ chứng tỏ thời kỳ Người Vượn chuyển sang thành Người Khôn (Homo Sapiens) cách chúng ta khoảng 100 000 năm.
Trong mười hai con giáp, Rồng là biểu tượng gần chúng ta nhất về mặt tâm linh, tình cảm. Gần mà xa, vì con Rồng, tổ tiên dân tộc, chỉ là huyền thoại. Khỉ là biểu tượng gần chúng ta nhất về mặt vật chất, thân xác. Gần mà xa vì không mang ý nghĩa « dân tộc », tín ngưỡng và phong vị lãng mạn.
Năm Khỉ, nói chuyện khỉ, tuy là để vui Xuân, nhưng nói từ đầu đến đuôi, cũng là không đơn giản, quả là khỉ.
Đặng Tiến Orléans, Xuân Bính Thân 2016
.
(1) Phi Vân, Đồng Quê, 1943, tr. 4. Sud Est Asie, tái bản 1981, Paris. (2) Tình Mẹ Con, Sách Tập Đọc Lớp Ba, tr. 10, một Nhóm Giáo Viên, 1949, Sài Gòn
Selon nos traditions, à la fin de chaque année, nous avons l’habitude de nous remémorer certains faits des 365 jours passés pour mieux accueillir l’arrivée du nouveau printemps.
Dans cet esprit de « ôn cố tri tân » qui nous anime en cette fin d’année lunaire, ce que j’aurais tant voulu, aimé dire à ma mère – quand il était encore temps – je le fais aujourd’hui, inspiré par une scène qui s’est passée récemment dans une émission à la télévision.
Ce soir là quand j’ai vu le fils de Véronique Sanson, une chanteuse-compositeure de notre génération, lui rendre hommage en public depuis Los Angelès, j’ai eu soudain un gros pincement au coeur.
Ce jeune homme d’une trentaine d’années, en des termes simples et justes disait à sa mère à Paris, qu’il l’aimait et qu’il était fier d’être son fils. La mère et le fils étaient émus aux larmes, émotions sans feintes malgré la distance des terres et océan.
Ce fut également des mots sincères qu’un enfant, quelque soit son âge, aimerait pouvoir dire un jour à sa mère. Et pourtant, ce sentiment je l’ai toujours gardé dans le cœur sans jamais traduire en paroles pour le dire en face de la mienne… du temps où je pouvais encore porter une rose rouge à la boutonnière. « Một bông hồng cho những ai đang còn Mẹ »
Certainement notre éducation confucéenne doublée d’une nature réservée ne m’a pas permis de prononcer en son temps les trois mots « Maman, je t’aime » et je n’avais pas non plus la facilité teintée de sagesse de Nhât Hanh pour l’exprimer en poème : ” Un certain soir, en la regardant longuement, tu disais à ta mère : « Maman, sais-tu que je t’aime, Maman le sais tu ? “
“Rồi một chiều nào đó anh về nhìn Mẹ yêu, nhìn thật lâu Rồi nói, nói với Mẹ rằng “Mẹ ơi, Mẹ ơi, Mẹ có biết hay không ?” -Biết gì ? “Biết là, biết là con thương Mẹ không ?”
Cela fait bientôt six ans que ma mère n’est plus, et que le temps a pu lentement combler le pénible vide laissé par son départ. J’avais cependant toujours un sentiment indéfinissable que quelque chose me manquait encore. Ce « quelque chose », le fils de Véronique Sanson me l’a révélé quand il rendait ce soir là hommage à sa mère.
Soudain je rêvais, comme dans un « Cold Case », de pouvoir retourner, rien qu’un court moment, à mon adolescence des années soixante pour dire tout simplement de vive voix à ma mère combien je l’aimais.
Aujourd’hui, à l’âge des cheveux sel et poivre, je l’ai fait, en cette fin d’année lunaire, sans attendre le prochain Mother’s Day. Il est certes déjà tard, trop tard mais « Maman, ne vaut mieux-t-il pas trop tard que jamais ? »
Mẹ ơi,
” Mẹ già như chuối Ba Hương Như xôi nếp một, như đường mía lau. “
A quelqu’un qui me demanda, un jour, de présenter la peinture de Dinh Cuong en un mot, je répondis par une image : c’est une source résurgente. Réplique spontanée qui – au fil des années – s’avère comme une vue d’ensemble justifiée, depuis le processus de la création jusqu’aux œuvres accomplies. Et nous voilà, ensemble, le demi siècle en un clin d’œil. Résurgence de souvenirs épars, de rêves inavoués, de quêtes intellectuelles angoissées, d’une adolescence tourmentée. Et qui sait, si les formes ne venaient pas de plus loin, d’une Vie Antérieure que le peintre pourrait évoquer, après le poète : « J’ai longtemps habité sous de vastes portiques » ou encore, toujours avec Baudelaire : « J’ai plus de souvenirs que si j’avais mille ans »
Source résurgente : eau souterraine à la recherche de lumière ; et chez Dinh Cuong, de sa propre lumière, spécifique à chaque moment de ses peintures. Elle vient à la vie, épousant les aspérités du sol accueillant, alluvial ou volcanique ; ses couleurs nous chantent leur chanson aérienne, lumineuse, rocailleuse ou cristalline. L’art de Dinh Cuong est constitué de ces soleils nocturnes, égarés, qui réclament chacun son aurore et qui donnent à chaque toile autant de ferveur que de nostalgie, avec une lueur fugitive et discrète d’espérance mélancolique.
Entendons-nous : l’art en tant que création n’est jamais une naturelle réminiscence, elle exige effort volontaire, travail assidu et recherche perpétuelle. Résurgence ici, veut dire aussi gestation et souffrance, ce qui constitue l’autre face dans l’art de Dinh Cuong.
Jeune peintre, en 1963, à la sortie de l’Ecole des Beaux Arts de Huê, il s’oriente déjà vers l’art abstrait et moderne, déclarant à la revue The Gioi Tu Do, (Monde Libre), en 1967, « Peu à peu, j’abandonne le concept d’objets réels, pour ne garder que la matière pure et spécifique de la peinture à l’huile ». Il nous livre en même temps sa façon de procéder : « Ma toile débute toujours dans la lumière éclatante, comme une fleur qui explose, pour revenir à sa nuit bleue et noire ; résultat qui n’arrivait pas au début, il est seulement accompli après des longues expérimentations, lieu de convergence du hasard et d’un destin mystérieux ».
Confidence précieuse qui ne contredit pas l’image de la source résurgente que j’ai avancée au début ; elle la complète par l’information quant à la réalisation technique, qui est la dernière étape de l’œuvre. L’artiste créateur devient artisan réalisateur. Dinh Cuong polit, lisse, efface, estompe pour renvoyer le clair éclatant à l’ombre artistique qu’il appelle « sa nuit bleu noir ». Mais il ne sort pas du processus général de toute création artistique qui consiste à transmettre les formes du mythos à la lumière du logos, translatant le voyage d’Ulysse à l’espace Euclidien. L’art, quel qu’il soit, évolue de l’obscur à la clarté, et non l’inverse.
Louis Aragon a ce vers profond : « De quoi la nuit rêvent les roses ? » Question étonnante. Trouve-t-elle réponse auprès de la peinture de Dinh Cuong ? Peint-il, par hasard, le rêve des roses, à travers l’imagerie de son imaginaire ? La peinture de Dinh Cuong, dans son essence, est-elle mémoire d’une rose qui a livré au monde tout son parfum ? Et l’art du monde serait-il autre chose que le souvenir d’un parfum ?
.
Dang Tien
Pour l’exposition de Dinh Cuong, Galerie Annam Héritage, Paris, du 28/10/2010 au 6/11/2010.
Đầu những năm 60, bóng dáng của Modigliani và của những bậc thầy các trường phái hội họa mới thấp thoáng đi về dưới những bức tường cổ rêu phong của Đại Nội. Ở đó có trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Huế và ở đó cũng có Đinh Cường. Rất nhiều mùa màng đã đi qua những căn phòng trọ luôn dời đổi. Trong những căn phòng đó đã có một thời, thi ca và âm nhạc đã sống cùng với hội họa, và đã cùng hít thở đến quen thuộc cái bầu không khí hăng hắc mùi sơn dầu còn tươi từ những tấm toile (bố vẽ) mới phác thảo, đang tìm tòi. Đó là cái thời của những tuổi hai mươi tìm gặp nhau trong một mối đồng cảm về nghệ thuật. Cái tuổi của lãng mạn, trữ tình và đầy chất hào hoa phong nhã. Tôi đã gặp Đinh Cường vào thời điểm ấy. Trong những đêm mùa đông, băng qua khu vườn rộng ẩm ướt mưa ở Bao Vinh, trước khi gặp Cường bao giờ tôi cũng phải “diện kiến” với một con mắt đỏ lập lòe của ngọn đèn dầu trên am thờ. Đó chính là cái point riche (điểm tráng lệ) của đêm đen mà về sau này tôi vẫn thường bắt gặp trên tranh của Cường.
Trịnh Công Sơn ký họa Đinh Cường – 1985
Với cái nền lãng mạn đầy tính chất thi ca, Đinh Cường đã say sưa “vọc” sơn dầu và nhồi nặn tâm hồn mình vào trong ấy. Thời gian ấy, tôi rất hiếm thấy những họa sĩ trẻ sử dụng sơn dầu nhuần nhuyễn như Đinh Cường. Và đó cũng là giai đoạn của những “khỏa thân xanh” (nu blue), “khỏa thân hồng” (nu rose) phảng phất đường nét của Modigliani, một trong những bậc thầy về chân dung mà anh rất ngưỡng mộ và yêu mến. Sức làm việc của Đinh Cường trong những năm ấy đã gây cảm hứng rất nhiều cho bạn bè làm văn nghệ ở quanh anh. Tuy đang ở trong những năm đầu của nghề nghiệp nhưng anh đã biết tạo cho mình một vòm khí hậu riêng biệt. Đó là cái khí hậu đầy lôi cuốn mà người ta thường tìm thấy trong thế giới của những nghệ sĩ đã trưởng thành trong tác phẩm cũng như trong lối sống. Ở đó người ta chỉ bắt gặp sự sáng tạo, nỗi đam mê không bờ bến và những giấc mơ kỳ diệu. Được sự cộng sinh của những trào lưu mới mẻ của văn học nghệ thuật thế giới lúc bấy giờ, Đinh Cường đã buông thả đôi cánh phóng khoáng của tâm hồn mình để có dịp mang thế giới màu sắc về những biên giới sáng tạo không hình thể. Theo thời gian, cùng với nỗi đắm đuối khôn cùng đối với chất liệu sơn dầu, anh đã biến những linh cảm của thế giới tinh thần trước đời sống và thiên nhiên thành những khối màu nói bằng thứ ngôn ngữ thầm lặng. Những khuôn mặt thiếu nữ, hoa, lá, núi, đồi… có lúc đã nhòe đi và hòa lẫn, tan biến vào nhau, để trở thành cái tinh khiết, cái thuần chất nhất, đó là cảm xúc, là sự rung động đã được lọc sạch trước thế giới bên ngoài.
Tác phẩm “Nude”
Đinh Cường là con người sống để vẽ và đi. Đi với Đinh Cường đồng nghĩa với hạnh phúc. Một thời tuổi trẻ chúng tôi đã cùng đi và đã sống những mảng đời đầy thơ mộng. Đi và sống giữa cuộc đời mênh mông như những nhà thám hiểm cô đơn mà kẻ dìu dắt cũng chính là bản thân mình. Có khi về giữa một thị trấn, có khi ở trong lòng một thành phố nhỏ và cũng đã có nhiều tháng ngày về ẩn dật trong một căn nhà sàn nằm trơ trọi giữa rừng núi vùng Kađô. Cái vốn liếng một đời người có được cũng từ những chuyến đi đó – Đi, để tạo một khoảng cách cần thiết đối với cuộc sống quen thuộc của mình, để ngẫm nghĩ về nó. Đó cũng là khoảng cách, bước lùi cần thiết cho một họa sĩ để có một cái nhìn quán xuyến hơn trước bức tranh mình đang vẽ. Đinh Cường vẽ tranh như người ta thở. Nhưng để đạt được sự dễ dàng đó không phải ai cũng làm được. Trong Đinh Cường, có sự phóng khoáng bềnh bồng của một người nghệ sĩ nhưng đồng thời cũng có sự cần mẫn, tinh tế của một người thợ.
Tác phẩm “Phố mùa đông”
Qua một phần tư thế kỷ, Đinh Cường đã mang đến cho những người yêu hội họa, qua những phòng tranh trong nước cũng như ở nước ngoài, hoặc trên sách báo, gần cả ngàn bức tranh lớn, nhỏ, và minh họa. Nhớ lại những phòng tranh cũ và được xem những bức tranh mới, tôi chợt nhận thấy rằng trong Đinh Cường luôn luôn có một sự trở về. Anh không có cái logic của người luyện kim từ một mẩu sắt thô biến thành một thanh kiếm đẹp. Anh như mang trong mình một nỗi nhớ không nguôi đối với kỷ niệm. Trong tranh của Đinh Cường không có bóng dáng của cái gọi là sự trở thành (le devenir). Anh có vẻ như đang còn mải đi tìm cái tuyệt đối trong sự tương đối được lặp đi lặp lại mãi của một đời người. Tìm đến thế giới tranh của Đinh Cường là tìm đến với sự yên tĩnh đẫm chất thơ mộng. Dưới nét bút của anh, không có hình bóng của sự bạo hành hoặc sự nồng nhiệt đầy cuồng nộ của những tâm hồn phương Tây. Cái màu xanh lạnh được chuyển qua nhiều sắc độ khác nhau cùng màu hồng nồng nàn trong những bức tranh xưa vẫn còn tìm thấy lại trên những tấm tranh mới. Rõ ràng Đinh Cường không muốn tìm kiếm hoặc chạy theo những trường phái mới nữa. Anh đang dừng lại trong những biên giới của chính mình để tìm kiếm qua hình thể, sắc màu, cái vẻ đẹp lung linh của một giấc mơ không nắm bắt được. Nhìn những bức tranh mới đây, với khung cảnh quen thuộc của núi rừng Đà Lạt, Lâm Đồng, tôi như vẫn còn nghe thấy được chút nắng vàng rơi dưới thung lũng, đốm lửa bập bùng trên những đường đèo và cả tiếng lục lạc trên cổ con ngựa trắng kéo khoang xe chở Đinh Cường một mình từ quận Đơn Dương trở về căn nhà sàn gỗ ở Kađô trên tay cầm nải chuối và chai xăng để rửa cọ. Đà Lạt, Huế cùng những màu đất đá rêu phong là nỗi ám ảnh và cũng là nỗi nhớ triền miên của Đinh Cường. Trong hội họa, tôi gọi Đinh Cường là thi sĩ của hoài niệm.
TRỊNH CÔNG SƠN (1988) Nguồn : Tạp chí Sông Hương
.
.
Từ trái qua phải : Trịnh Công Sơn, Bửu Chỉ, Đinh Cường, Lữ Quỳnh, Đỗ Quang Em tại nhà Đinh Cường.
Những người đã từng được đi học, dầu trong thời gian dài hay ngắn, mấy ai không có trong tâm tưởng hai chữ “trường cũ” hay “trường xưa”. Hình ảnh của “trường xưa” trong hồi ức của hầu hết mọi người có lẽ là những khoảng sân chơi, những hàng cây, những dãy lớp nhỏ lụp xụp trong mưa gió, hay những dãy hành lang rộn tiếng nói cười bao quanh những phòng học rộng và thoáng mát. Dầu nhỏ bé nghèo nàn, hay rộng lớn nguy nga, ngôi trường nào cũng gắn liền với một quãng đời nào đó và có một vị trí riêng trong trí nhớ của từng người : Trường tiểu học A, trường trung học B, trường tư thục C…Riêng đối với tôi và hầu hết các bạn cùng trường, tuổi thơ, tuổi nhỏ và tuổi mới lớn của chúng tôi đều trôi qua trong một ngôi trường DUY NHẤT có cái tên bằng tiếng Pháp thật lạc loài trong danh sách của các trường trong tỉnh nhà, như chính chúng tôi cũng đã từng lạc loài trong giới học sinh lúc bấy giờ, vì chúng tôi là “dân trường tây”.
Hai chữ “trường tây” có lẽ bắt nguồn từ cái tên đầu tiên của trường, ”College Francais de Tourane”. Trường do người Pháp thành lập nên có tên “trường Pháp” hay “trường Tây” là chuyện đương nhiên. Về sau, khi tôi bắt đầu lên trung học, trường đã được đổi tên, tên của một triết gia và khoa học gia người Pháp, người nổi tiếng với tư tưởng “con người là cây sậy biết tư duy”. Tuy trường đã thay tên, chúng tôi vẫn bi xem là “dân trường Tây mất gốc”( ?), vì thầy cô của chúng tôi đa số vẫn là người Pháp. Ừ, thì cũng được. Có sao đâu ? Đã là những cây sậy thì sợ gì khi phải mang tên này hay tiếng kia ? Miễn sao những cây sậy vẫn biết tận hưởng khí trời, ánh sáng và mây sương để vươn lên trên mảnh đất quê hương chúng đã bám chặt rễ. Thành phố Đànẵng là mảnh đất đó, chúng tôi đã lớn lên ở đó, bên bờ sông Hàn, và trong ngôi trường mang tên Lycée Blaise Pascal.
Không biết những người khác, khi nhớ về trường, thường nhớ về cái gì. Riêng tôi, khi ngồi xuống bắt đầu viết những giòng này, tôi nhìn thấy ngay chiếc cổng trường uy nghi màu trắng, và cái bảng tên trường đã đi vào ký ức của chúng tôi. Chiếc cổng bề thế, to lớn đã khiến tôi cảm thấy thật nhỏ bé mỗi khi bước ngang qua. Chiếc cổng đó, giống như bao chiếc cổng trường khác, sáng sáng đã mở ra để đón chúng tôi nhịp nhàng chân sáo, trưa trưa lại mở ra để lũ chim sáo lao xao bay về tổ. Mấy ai trong chúng tôi không nhớ những cảnh đưa đón, hay chờ bạn, chờ người nhà trước cổng trường ? Mấy ai không nhớ những khoảnh khắc bịn rịn mỗi khi hè đến ? Mấy ai không nhớ những ngày hè, sân trường hắt hiu, cổng trường đóng kín ? Mấy ai không nhớ cảnh trường hồi sinh, xe cộ tấp nập, những lúc vào thu ? Chiếc cổng trường ngày ngày đã mở ra và khép lại từng trang buồn, vui, hy vọng, mộng mơ hay lo lắng của đời học sinh. Chiếc cổng trường đó, tưởng rằng sẽ “trơ gan cùng tuế nguyệt”, sẽ đứng vững với thời gian, nay đã không còn nữa, và dần dần nhạt nhòa trong những tấm hình màu giấy đã ngã vàng theo năm tháng. Cũng may, với những kỹ thuật vi tính tối tân và sự tận tình của một số cựu học sinh, những hình ảnh đó đã được lưu giữ lại cẩn thận trong các trang mạng của trường, để thỉnh thoảng chúng tôi còn có dịp nhìn ngắm và tìm kiếm.
Chiếc cổng đó mở ra một khuôn viên màu xanh, với những tường rào trắng vây quanh, những hàng lan đất mọc dày đặc ven rào, và những cây cổ thụ đã một thời tỏa bóng mát lên tâm hồn thơ trẻ của chúng tôi.
Chiếc cổng đó mở ra một lối mòn thân quen dẫn lên con dốc nhỏ, và đó đây ẩn hiện những ngôi nhà, cái kiểu mới, cái kiểu xưa. Dầu đã qua bao nhiêu năm, nhắm mắt lại tôi vẫn có thể hình dung rõ ràng vị trí của từng nơi, từng chỗ : nhà gác gian, phòng giáo sư, phòng hiệu trưởng, những dãy lớp tiểu học, những dãy lớp trung học, nhà để xe, những lối mòn, những gốc cây, những chiếc ghế đá. Tưởng như vẫn còn đâu đó những dãy hành lang, những góc sân, những góc vườn đã in dấu bước chân của bao lứa học sinh, những bước chân tung tăng, nghịch ngợm, đến một lúc nào đó bỗng trở nên tề chỉnh, dè dặt, và đôi khi bỗng vô cớ ( ? ! ) líu ríu , ngập ngừng .
Trường tôi đó, không tòa ngang dãy dọc, không lộng lẫy, nguy nga. Thế nhưng, mấy ai xa trường mà không lưu luyến cái không gian màu xanh đã nuôi dưỡng tâm hồn mình ? Mấy ai không nhớ con dốc nhỏ và chiếc cầu ? Có những buổi sáng rất hiếm hoi, Đà Nẵng đột nhiên có sương mù, nhìn từ cổng trường, con dốc và chiếc cầu đẹp như những chấm phá tây phương trong một bức tranh thủy mạc. Bên trái con dốc là dãy lớp dành cho đệ nhất cấp, lối kiến trúc trông mới mẻ, so với vẻ cổ xưa của ngôi giáo đường nhỏ và phòng thí nghiệm ở phía bên phải. Tôi rất thích khoảng sân nhỏ với hai cây sứ trước phòng thí nghiệm. Đến mùa hoa, hoa sứ nở trắng cây, rơi rụng đầy lối đi và những bậc thang dẫn lên phòng thí nghiệm.
Ước gì còn được trở về một lần, bước chầm chậm qua đó, để đón một thoáng hương sứ nồng nàn trong nắng sớm.
Chiếc cầu nhỏ trên đầu dốc là nơi chia cách cái thế giới nhốn nháo của “bọn nhóc” và cái thế giới… kỳ bí của “mấy anh chị lớn”. Chiếc cầu bắc ngang qua một cái hào rộng, chen chúc cỏ cây. Mấy ai trong chúng tôi không mong chóng đến lúc được bước qua cầu mỗi ngày, để được ngoái nhìn lại “bọn nhóc” dưới kia ? Có lẽ sự hiện diện của chiếc cầu là nét đặc thù của trường tôi, nên nó được chăm sóc một cách đặc biệt. Giờ chơi nào cũng có… những “kiện tướng” đứng gác. Đi ngang qua cầu, tức là phải đi ngang qua hàng chục “luồng nhãn lực”, có thể làm quấn quít bước chân ; vì vậy, các nữ sinh ít dám… vượt cầu trong những giờ chơi. Cứ thế, năm này đến năm khác, nhiều “kiện tướng” đã … chiếm hữu chiếc cầu, và khi xa trường, có lẽ đã để lại bên cầu không ít những nhớ thương, hay những mảnh tình không ngỏ !
Tôi xa trường từ năm 1970 và ít khi trở về thăm trường, vi trường lúc bấy giờ cũng đã thay tên. Sau tháng tư năm 75, có lẽ vì giòng xoáy của cuộc sống mới, tôi cũng không nghĩ đến chuyện về thăm trường. Cho đến khoảng gần cuối thập niên 70, trong một dịp nào đó, do công việc thì phải, tôi tình cờ trở về trường
Cảnh vật quả thật đã khác xưa rất nhiều. Chiếc cổng và tường rào chắn quanh trường vẫn còn đó, nhưng màu vôi nhớp nháp ; và bảng tên trường – sau này là “Trung Tâm Giáo Dục Nguyễn Hiền” đã bị gỡ bỏ, có lẽ đã từ sau tháng tư 1975.
Tôi đứng lặng trên đầu con dốc thân quen cũ, ngó quanh quất và nghe thấm thía những mất mát.Hai chiếc ghế đá vẫn còn đó, nhưng xiêu lệch, mặt ghế bị sứt mẻ nhiều chỗ. Dãy phòng đệ nhất cấp vẫn còn đó, vẫn được xử dụng nhưng cũng không kém vẻ cũ kỹ. Tôi lần bước về hướng phòng thí nghiệm. Bực cấp và hai cây sứ vẫn còn đó, hoa sứ vẫn đang nở, đây đó vẫn thoang thoảng mùi hương hoa, nhưng sao lòng tôi vẫn nghe hiu hắt. Nhìn xuống những dãy lớp tiểu học, hình như đang có người ở, vì quần áo được phơi đó đây chung quanh những dãy nhà tiền chế. Ôi, những lớp học thời tuổi nhỏ của chúng tôi ! Tôi ân hận vì trước kia đã không trở về trường thường xuyên hơn. Khoảng sân cỏ dùng cho những giờ thể dục, những cuộc thi đấu, những trận đá bóng vẫn còn đó, nhưng nay chỉ là khoảng sân trơ nhẵn, hầu như không còn cỏ, và có lẽ không mấy người lai vãng. Bên trái sân cỏ, ngôi giáo đường nhỏ vẫn còn đó, màu vôi loang lổ trong nắng chiều, khiến cảnh vật càng thêm tiêu điều. Tất cả đã thật sự khác xưa, khác rất xa !
Sau lần tình cờ về thăm trường cũ đó, tôi đã viết :
“Nếu có về, xin em giùm bước khẽ Giùm nâng niu những dư ảnh một thời, Đừng thảng thốt nếu bước chân lạc lối Giữa hoang vu của bao cảnh đổi dời !”…
Bài thơ khá dài, nhưng vì một sơ xuất kỹ thuật tôi đã làm mất nó. Hỏi thăm bạn bè, những người tôi đã cùng chia sẻ bài thơ, cũng không ai còn giữ. Có muốn chép lại, cũng không nhớ, có muốn viết lại, cũng không thể. Khi bị mất bài thơ, tôi rất buồn, vì nó đã ghi lại tâm trạng của tôi lần trở về đó. Có điều, tôi không bao giờ ngờ rằng mất bài thơ đó chỉ là dấu hiệu của những mất mát lớn hơn sau này. Có nhiều cảnh đổi dời còn làm đau lòng hơn !
Vài tháng sau khi đến Mỹ, tôi gặp lại HTN, một cô bạn cũ cùng lớp từ thời tiểu học. Cô bạn đem tặng tôi một tập hình ảnh ngày xưa và bây giờ của các thầy cô và học sinh cùng một số địa chỉ liên lạc. Tôi lần dở từng trang tập “Annuaire des Anciens”, nhìn ngắm những hình ảnh ngộ nghĩnh của bạn bè và của chính mình ngày xưa, bồi hồi nhớ lại từng khuôn mặt, từng ánh mắt, từng nụ cười, và xúc động, muốn rơi nước mắt. Tập ảnh này là tâm huyết của một vị thầy đáng kính, thầy Jean-Claude Bressieux.
Tuy xa trường, xa Việt Nam đã nhiều năm, thầy vẫn giữ lại những hình ảnh mà có lẽ chính chúng tôi cũng không còn giữ, để bây giờ có thể trao đến tay chúng tôi những tập ảnh quý giá như thế. Những nỗ lực muốn kết nối quá khứ và hiện tại, kết nối tình thầy trò và tình bạn giữa chúng tôi đã nói lên những gắn bó của thầy với một ngôi trường nhỏ nay đã mất tên, và tấm lòng của thầy đối với lũ học trò của một thời. Trong giáo giới nói chung, có được bao nhiêu thầy giáo hay cô giáo hàng năm vẫn nhớ gửi lời chúc sinh nhật đến từng đứa học trò cũ ? Tôi cũng đã có một thời đứng trên bục giảng, đã từng tự hào là một người yêu nghề, yêu học trò, nhưng ngay cả khi còn gần gũi các em, tôi chẳng bao giờ để ý đến, chứ đừng nói gì là nhớ được ngày sinh của em nào, kể cả những em học sinh xuất sắc. Thầy Bressieux thì khác, năm nào mỗi học sinh của thầy cũng nhận được lời chúc sinh nhật từ thầy qua điện thư, những lời chúc ngắn gọn, làm ấm lòng và thường khơi dậy trong chúng tôi hình ảnh một thời Lycée xưa. Ai dám bảo người Tây phương không giàu tình cảm ?
Càng biết được tin tức hay có dịp liên lạc, gặp gỡ một số bạn bè, một vài thầy cô, tôi càng thấy nhớ trường. Những lần về Việt Nam, có lúc tôi đã muốn ghé qua trường, nhưng rồi dùng dằng, lại không muốn đi, nhất là khi nghe nói trường đang bị đập phá để xây dựng một cái gì đó. Đã quá đủ rồi, những hụt hẫng, những ngậm ngùi của năm nào. Và tôi đã không đi, không muốn đi tí nào.
Cho đến lần về thăm nhà vừa rồi, một hôm, khi cô em dâu chở tôi đi dọc con đường ngày xưa có tên là đường Độc Lập, nhìn về bên trái, phía đối diện với một cao ốc lạ, tôi bỗng thấy cảnh vật quen quen. Khi tôi hỏi đây là chỗ nào, sao thấy quen quen, cô em bật cười : “Chị không nhận ra à ? Chỗ này là phía trước trường của chị đó, trường của chị ngày xưa đó ! Tôi bảo cô em dừng xe, rồi bước xuống, đi lùi lại. Trường tôi đây ư ? Tôi đi mãi đến góc đường Gia Long và Độc Lập. Thật đúng rồi. Đây là khuôn viên của trường tôi ngày xưa. Nhưng bây giờ ở đó là một cao ốc, có lẽ là cao ốc lớn nhất, và tân kỳ nhất thành phố, một tòa cao ốc kiểu mới, trông thật lạ lẫm, lạc loài trên một góc trời Đà Nẵng, và khung cảnh xưa chẳng còn gì ngoài con đường dốc thoai thoải bên hông tòa nhà. Có lẽ người ta chưa kịp san bằng, nên tôi còn nhận ra được một chút gì của ngày xưa.
Bây giờ, nếu muốn làm thơ, tôi sẽ không khuyên bạn bè bước chầm chậm để tìm những dư ảnh. Tôi sẽ viết :
Nếu tình cờ có về ngang trường cũ, Bước loanh quanh trong quạnh vắng bốn bề… Đừng ngoảnh lại, đừng kiếm tìm quá khứ, Vàng son một thời, rồi cũng qua đi !
Đúng thế, đã qua rồi, đã mất dấu thật rồi thời vàng son của một Lycée xưa. Sự hụt hẫng của tôi trong lần về thăm trường năm xưa đâu có sá gì, so với những bàng hoàng, những ngậm ngùi của tôi hôm nay. Thật hạnh phúc cho những ai khi nhớ về trường cũ, còn có thể rủ nhau về chốn xưa để tìm cảnh, tìm người. Chúng tôi bây giờ, khi nhắc đến trường, đến thầy cô, đến bạn bè, chỉ có thể nương vào hồi ức của nhau, và những mảnh hồi ức này cũng đang vơi dần theo năm tháng chồng chất của tuổi đời. Đáng buồn thay !
Năm 2004, khi trường tổ chức họp mặt ở San Jose, tôi được giao công việc trang trí một số hình ảnh. Dưới những hình ảnh ghép lại thành toàn cảnh trường nhìn từ bên ngoài, tôi đã dán câu : “Niềm thương dù cho xa cách muôn trùng không phai mờ…” (Tìm Đâu của nhạc sĩ Nguyễn Hiền) Chẳng phải thế sao ? Đã qua bao năm tháng, Lycée vẫn là niềm thương mến, là nỗi tự hào của chúng tôi. Những hồi ức có phôi pha theo thời gian, nhưng niềm thương mến đối với Lycée không thể phai mờ. Sân trường Lycée ngày xưa có khá nhiều cây cổ thụ. Thế nhưng, đối với tôi, Lycée tự nó là cây cổ thụ lớn nhất, tỏa thật nhiều bóng mát xuống đường đời của mỗi chúng tôi. Bóng mát đó tưởng như mỗi năm mỗi thu hẹp lại. Mỗi lần được tin một vị thầy hay cô giáo cũ qua đời, cây cổ thụ Lycée của chúng tôi như vừa mất thêm một cành lớn. Mỗi lần có tin một học sinh cũ nằm xuống, cây cổ thụ Lycée của chúng tôi như vừa rụng thêm một chiếc lá. Còn có những chiếc lá đã bay tứ tán khắp bốn phương. Thế nhưng, mỗi khi nhìn lại các hình ảnh, đọc lại những đoạn văn, những bài thơ, những đoạn ghi chép về các thầy cô, những lời chia buồn hay cầu nguyện của những người bạn đã từng quen biết hay không quen biết một người nào đó vừa ra đi, bóng mát dường như lại lan rộng.
Khi anh tôi qua đời, tôi nhận được những lời chia buồn từ một vài người tôi cũng không biết là ai. Một bậc đàn anh đã khiến tôi thật xúc động khi đọc những gì anh ấy viết. Xin được tạm dịch : “Vì xa trường trước đó đã lâu, tôi không quen biết người này… nhưng có gì quan trọng đâu ? Chỉ cần có duyên may, một khoảng thời gian nào đó của tuổi trẻ, đã từng được ngồi trên cùng những chiếc ghế trong cùng một ngôi trường thì một thoáng tình bạn nào đó đã nối kết những người này với những người kia…” (Hoàng Văn Nam BP60) Đúng thế ! Có gì quan trọng đâu. Chúng tôi như những chiếc lá lưu lạc tứ phương, nhưng là những chiếc lá đến từ một cây cổ thụ lớn.
Ngôi trường lycée đã thật sự mất dấu, nhưng CÂY CỔ THỤ LYCÉE vẫn còn đó, và hai chữ “LYCÉE XƯA”, đọc lên, thốt lên, nghe vẫn rất DỄ THƯƠNG và vô cùng THÂN QUEN. Chẳng phải thế sao ?
Miền thôn dã quê tôi thường nghe câu hát ru em âu yếm và lạ lùng :
Ru em buồn ngủ buồn nghê Con tằm chín đỏ, con dê chín mùi (muồi) Con tằm chín đỏ để lại mà nuôi, Con dê chín mùi làm thịt em ăn.
Lời ru thân thuộc, ngọt ngào lẫn chút huyền bí lảng đảng giữa những giấc trưa quạnh vắng. Ý nghĩa của nó chờn vờn trong ánh nắng, gắn bó với bóng tre, đụn rơm, đọt xoài, lá mít. Câu hát dỗ dành giấc ngủ trẻ thơ, phất phơ một ít mộng mị người lớn, là thành phần một thực thể thôn trang. Nó hồi âm cuộc sống, thực tế và tâm linh. Tách rời khỏi môi trường “một buổi trưa không biết tự thời nào“ “1 thì câu hát vô nghĩa, vô lý – trừ phi ta cố công phân tích từng hình ảnh thành biểu tượng, tách lìa ra khỏi trí tưởng đơn giản của nông thôn.
Giáo sư Bửu Cầm, tại giảng đường Đại Học Văn Khoa Sài Gòn, năm 1962, có đưa ra giả thuyết : đây là câu hát vọng lên từ thuyền đò :
Ru con buồn ngủ buồn nghê Con này mới théc (ngủ) con tê dậy rồi
Lời ru chập chờn lênh đênh trên sông nước, và ngọn gió vô tình đã thổi lệch đường viền của những âm hao, tạo ra những con dê chín mùi.
***
Năm Mùi, còn gọi là năm Vị : Mùi, Vị (năm, viết với bộ mộc) là hai từ đồng nghĩa, nhưng có thể xem như một từ với hai cách phát âm khác nhau : vị là cách đọc hán việt, mùi là cách đọc việt xưa (hay cổ Hán Việt có từ thời Đường). Còn mùi, vị hiểu theo nghĩa cảm xúc bằng mũi và lưỡi là hai từ khác, và khác nghĩa, tuy cùng một gốc từ nguyên. Ngày nay, trong tiếng Hán Việt,(không phải thuần Việt) chữ mùi chỉ có nghĩa niên lịch, ngày giờ, còn chữ vị thì thông dụng và kết hợp rộng rãi hơn.
Tiếng Việt nói : Ất Mùi hay Ất Vị, nhưng không nói tuổi Vị, giờ Vị.
***
. Dê là một biểu tượng phong phú, xuất hiện lâu đời từ thời tiền sử loài người, trong đời sống vật chất và tâm linh. Sách Lĩnh Nam Chích Quái ở chương đầu tiên, về họ Hồng Bàng, đã kể lại rằng từ thời xa xưa ấy, người Việt trong hôn nhân, đã biết « giết trâu dê làm đồ lễ ». Nghĩa là con dê đã được nuôi làm gia súc và sử dụng vào việc tế lễ, nhưng không lấy gì làm bằng. Sử sách ghi lại rằng, thời Hán, 200 năm trước công nguyên, Lữ Hậu đã cấm xuất khẩu ngựa cái và dê cái sang Nam Việt để giới hạn việc chăn nuôi ở phần đất do Triệu Đà chiếm cứ.
Vào giữa thế kỷ 16, trong bài Đào Nguyên Hành, Phùng Khắc Khoan (1528-1613) tục gọi Trạng Bùng đã tả cảnh nông thôn Việt Nam :
Trâu bò, gà lợn, dê ngan, Đầy lũ đầy đàn, rong thả khắp nơi.
***
Từ Đông sang Tây, biểu tượng dê phong phú và phức tạp. Từ dê đực sang dê cái hình tượng đã đổi giá. Dê cái là hình ảnh đáng kính yêu trong các huyền thoại phương Tây, là nghĩa mẫu của thần Zeus, là bóng dáng con người gian nan vượt núi trèo non đeo đuổi cuộc sống và lý tưởng ; sừng dê cái biểu tượng sức sản sinh phồn thịnh.
Ngược lại, dê đực tượng trưng cho mãnh lực và nhu cầu tính dục. Một chàng dê có thể đơn thân độc cước phục vụ cho cả đàn dê cái mà không mấy cực nhọc. Trong các xã hội xưa, đạo đức và tôn giáo tìm cách kìm hãm bản năng tính dục, thì sinh lực của chàng dê bị bêu riếu, phê phán, bị sử dụng như một thứ « dê tế thần, dê sứ giả » (bouc émissaire, scapegoat) để ổn định xã hội. Trong khi đó, thịt dê vẫn được trân trọng « rượu nồng dê béo » vì được xem như có chất bổ dương. Chê cười dê, nhưng mong khỏe như dê.
Người đàn ông hiếu dục, Tây phương gọi là Satyre, Việt Nam gọi là dê, dê xồm, dê cụ, dê được dùng làm động từ « dê gái ». Trong trò chơi đánh đề, mỗi con số đề có vẽ hình một súc vật : số 35 kèm hình con dê : do đó « băm lăm » có nghĩa là hiếu sắc. Và hình tượng dê, trong nghĩa tiêu cực, chỉ áp dụng cho đàn ông. Đàn bà thì gọi là ngựa. Nghiệm cho cùng hai con vật đều bị hàm oan. Con người cũng là hàm oan của quyền lực : các đấng thần linh, mẫu hậu, đế vương thì không ai dám nói rằng dê rằng ngựa.
Trong huyền thoại Hy Lạp con dê đực còn là hình tượng của thần Pan, thủy tổ của mục đồng, ngày xưa là kẻ chăn dê ; Pan sống trên non cao, thổi sáo làm bằng ống sậy để tưởng nhớ giọng nói của người yêu đã lẫn hồn vào lau lách. Dê còn làm hình tượng cho Dionyos, thần chủ của rượu nho, mặt nạ và sân khấu, do đó bi kịch, một thể loại văn học lớn lao của nhân loại, tiếng Hy Lạp là tragôidia bắt nguồn từ tragos, nghĩa là con dê đực. Vậy bi kịch là khúc dương ca, nói cho văn chương. Gọi là tiếng be he thì là vô lễ, nhưng không phải là vô lẽ.
Trong tín ngưỡng dân gian, con dê có mặt trong bảng tử vi phương Đông lẫn phương Tây. Trong lịch Trung Quốc, dê tượng trưng cho năm Mùi ; trong lịch phương Tây, Dê tên là Ngư Dương sừng dê đuôi cá : capricorne là một trong 12 chòm sao trên hoàng đạo, ứng vào ngày đông chí ở Bắc bán Cầu : ngày bắt đầu dài. Trong niềm tin dân gian, đây là điềm lành.
***
Trong điển cố phổ biến, có chuyện vua Tấn Vũ Đế đi xe dê vào hậu cung và các cung nữ rắc lá dâu trộn muối để cho dê dừng lại. Nên Nguyễn gia Thiều (1741-1791) trong Cung Oán Ngâm Khúc đã có câu :
Phải duyên hương lửa cùng nhau Xe dê lọ rắc lá dâu mới vào
và nhiều lần dùng chữ hán dương xa.
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) không cần dùng đến điển cổ ngoại nhập, mà chỉ xử dụng thành ngữ treo đầu dê bán thịt chó : Lận thế treo dê mang bán chó Lập danh cỡi hạc lại đeo tiền
(Lận nghĩa là lừa dối, trong từ gian lận, biển lận) câu thơ đồng thời chứng tỏ thành ngữ nói trên phải có từ lâu, và con dê là món hàng phổ cập.
***
Lê Thánh Tông (1442-1497) đã có hai bài Vịnh Tô Vũ , trong Hồng Đức Quốc Âm Thi Tập :
Biển bắc xuân chầy dê chẳng nghén Trời nam thu thẳm nhạn không thông
Phải chăng đây là lần đầu, con dê, và tên dê, xuất hiện trong văn học quốc âm, nếu quả thật là thơ Hồng Đức. Vì bài này lại thấy trong truyện nôm Tô Công phụng sứ, khuyết danh, gồm có 24 bài đường luật, tương truyền có từ thời Mạc, thế kỷ 16, nhân chuyện Lê quang Bí đi sứ Trung Quốc, bị nhà Minh giữ lại 18 năm ở Nam Ninh, giống Tô Vũ ; truyện có những câu hay :
Hơi dê hãy ngấu manh tơi lá Tuyết nhạn còn in cái tóc lông
Ý nhắc hoàn cảnh người chăn dê sống chung với dê, quần áo đượm mùi dê, lông tóc trắng màu lông nhạn nơi Bắc Hải.
Trong Hồng Đức Quốc Âm thi tập, còn có hình ảnh con dê độc lập, đi thẳng từ thiên nhiên vào thi ca, mà không qua điển cố văn học, trong bài Tương Phùng :
Ong già buông nọc châm hoa rữa Dê yếu văng sừng húc dậu thưa
Nếu quả thực là tác phẩm Lê Thánh Tông, hay một người nào khác trong nhóm Tao Đàn, thì câu thơ Việt Nam, từ thế kỷ 15 đã sắc cạnh, súc tích và hiện đại. Nó sẽ tái sinh trong hai câu cuối một bài thơ được gán cho Hồ xuân Hương, đầu thế kỷ 19, Mắng học trò dốt :
Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ Lại đây cho chị dạy làm thơ Ong non ngứa nọc châm hoa rữa Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa
Hai câu trước chỉ được phần đanh đá. Hai câu sau giàu hình tượng sắc sảo, nhưng không do Hồ xuân Hương sáng tạo ; bà có công điều chỉnh một số chữ nôm tinh vi và tinh quái. Đặc biệt câu cuối hàm súc, đa hiệu. Tách rời khỏi văn cảnh và câu chuyện mắng mỏ người khác, dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa có thể mang ý nghĩa khác, đa mang chút âm hao u hoài, xa vắng.
***
Truyện Nôm Lục Súc Tranh Công của ta cũng dựa theo sử sách Tàu, chứ thật ra việc nuôi dê không mấy phổ biến. Trong truyện ngụ ngôn nói trên ra đời tại Huế, vào thời nhà Nguyễn, con dê chỉ được sử dụng trong việc tế lễ :
Dê vốn thật thuộc loài tế lễ … Để hòng khi tế thánh tế thần, … Hễ có việc lấy dê làm trước, Dê dâng vào người mới lạy sau.
Nhưng lịch sử, tình cờ, đã tạo hai hình ảnh dê thật đẹp trong thơ Bùi Giáng và Lê Đạt.
Cuộc kháng chiến chống Pháp đã đưa Bùi Giáng đi “chăn dê một đoạn đời 15 năm ở núi đồi Nam Ngãi Bình Phú“, như ông kể lại trong bài thơ Nỗi lòng Tô Vũ (Mưa Nguồn – 1962). Một bài thơ hay, thi vị và đằm thắm. Đàn dê trong thơ Bùi Giáng tự do nhảy múa, tha hồ be he, bé hé, bế hế, bê hê, tung tăng những bộ lông rực rỡ, trong chiếc vòng nhiều màu sắc do nhà thơ thoăn thoắt bện :
Này em Đen chiếc vòng vàng tươi lắm Này em Vàng chiếc trắng há mờ đâu Này em Trắng chiếc hồng càng lóng lánh Này đây em Hoa Cà hỡi ! chiếc nâu.
Và nhà thơ bỏ công ghi chú : Dê Hoa Cà có sắc lông lổ đổ tía hồng xem như hoa cà vậy. Đẹp vô cùng. Nhất là buổi chiều, sắc lông óng ả dưới nắng vàng – xa xa hình bóng dê rực rỡ bổi bật trên sườn núi xanh lơ. Dê Hoa Cà còn gọi là Dê Sao, vì lông lổ đổ sáng như sao… … Cái lần đầu, thuở 20 tuổi trao cái vòng ngọc cho vị hôn thê mà không cảm động bằng lần đeo vòng cho dê vậy (tr.151).
Ngẩng đầu lên nhìn anh mờ mắt lệ Từ lần đầu vòng ngọc tuổi hai mươi Trao người em trăm năm lời ước thệ Đây lần đầu cảm động nhất mà thôi. Vòng em xong, vòng anh dành riêng chiếc Dành riêng mình – dê hỡi hiểu vì sao ? Vì lòng anh luống âm thầm tha thiết Gán đời mình trọn kiếp với dê Sao. Nhìn anh đây các em Vàng Đen Trắng Tía Hoa Cà lổ đổ thấu lòng chưa ? Từ từ đưa chiếc vòng lên thủng thẳng Anh từ từ đưa xuống cổ đong đưa
Và giờ đây một lời thề đã thốt Nghìn thu sau đồi núi chứng cho ta Cao lời ca bê hê em cùng thốt Hòa cùng lời anh nghẹn nỗi thiết tha.
Về vẻ đẹp của một loài súc vật, và tình người với nó, tưởng trong văn học không mấy khi có những trang đằm thắm và tráng lệ như trong thơ Bùi Giáng.
Mươi năm trước, Bùi Giáng đã tự nguyện đi chăn bò, chăn dê trên rừng núi Trung Trung Bộ. Mươi năm sau, nhà thơ Lê Đạt bị khổ sai làm một việc tương tợ, trong chương trình lao động cải tạo sau vụ án Nhân văn Giai Phẩm, tại vùng đồi núi Chí Linh, Bắc Bộ, từ tháng 8-1958 đến tháng 2-1959. Phải chăng trong thời kỳ này ông đã sáng tác, hay thai nghén bài Ông cụ chăn Dê trong tập thơ Bóng Chữ (1994) mở đầu bằng chân trời mông lung :
Ông cụ mịt mù dê phía núi Ríu rít làng và khói xóm lưng
Thơ Lê Đạt tân kỳ, đôi khi cầu kỳ, nhưng có nhiều đoạn trong sáng :
Đàn dê bỏm bẻm trăng Mấy lũn cũn dê con Chân tân tất trắng Vểnh râu thang gọi Be he ông
Bỏm bẻm trăng là một hình ảnh sáng tạo độc đáo, vừa cụ thể vừa thơ mộng, gợi hình : một khuôn mặt già hom hem, nhá bánh tráng nướng, đối lập với đám dê lũn cũn – mà Hồ xuân Hương gọi là “dê cỏn“ – chân tân tất trắng. Từ ngữ “tân tất“ mới mẻ, táo bạo, sang trọng. Có lúc Lê Đạt đồng hóa đàn dê với sao trời, hay “Bóng Chữ“ lay động trên trang giấy
Đếm đi đếm lại Một con dê trắng… hai con trắng dê Ba con dê trắng Dê hằng hà nghìn lẻ vỗ bạch đêm Ơ những con A, con Bê, con Xê Con Dê bản trang trang trắng thảo thơm
Cũng như trong thơ Bùi Giáng, không mấy khi trong ngôn ngữ, bình thường hay văn học, con dê được trọng vọng như vậy. Và đây là niềm tin cuộc sống, ở vũ trụ và con người, qua tiếng be he đón xuân :
Rừng động xanh Ai đừng được xuân Mấy dê non buồn sừng húc gió Cẫng lên cỡn lên Be he xuân (tr. 58-61)
Phải đặt bài thơ vào những năm 1958-1959 gian lao của tác giả, đồng cảnh với nhiều bạn văn bạn thơ đồng hội đồng thuyền khác, mới thấy được sức sống mãnh liệt của con người qua văn học và biết trân trọng tiếng nói của văn học.
Từ con dê non ngây thơ khao khát tự do, chết vì tự do, trong truyện ngắn của Alphonse Daudet, đến hình ảnh con dê chon von trên đỉnh núi, tận cùng của dấu thỏ đường dê, chim kêu vượn hú tứ bề núi non, trong truyện Lục vân Tiên, chúng ta tìm thấy một hình ảnh dê hiền lành, kham khổ, nạn nhân của phong tục, lễ nghi và bia miệng.
***
Nhân chuyện dê năm Mùi, chúng ta ôn lại một số chuyện văn học và văn hóa.
Thành ngữ và thành kiến « dê băm lăm » có lẽ chỉ xuất hiện trong dân gian về sau, do ảnh hưởng phương Tây. Trong văn chương truyền khẩu hay văn bản xưa chúng ta không gặp những câu xúc phạm đến dê. Ngược lại những thành ngữ như « treo đầu dê bán thịt chó », hay « kêu như dê tế đền » tạo hình ảnh đáng thương một con vật hiền lành, vô tội, oan khuất, bị lợi dụng hay hy sinh — và từ thuở Hồng Bàng hồng hoang thời nảo thời nao.
Ngược lại, ngày nay chúng ta đang có những bài thơ hiện đại xuất sắc, khôi phục danh tiết cho con dê, mà chúng ta nhớ lại nhân ngày Tết Ất Mùi.
Đồng thời, lần theo « đường dê » – mà Nguyễn Trãi trong thơ Nôm ngày xưa có lần gọi là « dương trường đường hiểm khúc co que » – chúng ta ghi dấu vài bước chân trong quá trình Thơ Quốc Âm từ buổi sơ nguyên, đến những bài thơ Việt Nam hiện đại nhất.
Chao ôi ! Nghe như lời của một người gốc Việt được sinh ra hay lớn lên ở một đất nước ngoài Việt Nam, đang muốn tâm sự về cái vốn Việt ngữ rất nghèo nàn của mình. Hay nghe như một đề tài lớn vẫn thường xuất hiện ở đâu đó trên báo chí hoặc văn đàn hải ngoại. Nghe ghê gớm quá phải không ? Xin thưa, không phải thế ! Xin đừng tưởng rằng tôi đang muốn viết về một đề tài gì đó vô cùng lớn lao, chẳng hạn như tiếng Việt là ngôn ngữ của một dân tộc hiền hòa và hiếu học, tiếng Việt là nền tảng của văn hóa Việt Nam, tiếng Việt là một ngôn ngữ phong phú về cả từ ngữ lẫn ý nghia” vv và vv… Xin thưa, hoàn toàn không phải thế. Tôi đã từng nói, tôi không phải là một nhà phê bình văn học, một nhà ngôn ngữ học hay một học giả. Tôi hoàn toàn không có được kiến thức và hiểu biết để khai thác hay phân tích cái hay, cái đẹp của tiếng Việt, tôi chỉ đơn giản muốn kể lại vì sao bây giờ tôi có thể ngồi đây, viết những giòng này.
Ba tôi xuất thân từ một gia đình theo nho học. Không biết có phải vì ông nội của tôi là một nhà nho biết thức thời, hay vì không còn chọn lựa nào khác, nên sau khi bắt các bác và ba tôi học chút ít chữ nôm để “giữ cái gốc”, thì tất cả đều được gởi đi học ở các trường do “nhà nước bảo hô” lập ra, loại trường với cái tên “ê côn đờ mẹ dòng lô” (ecole de maison l’eau) đã từng được nhà văn Nguyễn Vỹ nhắc đến trong “Tuấn, Chàng Trai Nước Việt” (thật không có cách dịch nào sát nghĩa hơn !).
Học tiếng Pháp, đọc sách Pháp, nói và viết tiếng Pháp, thì không thể nào không chịu ảnh hưởng của văn hóa Pháp. Phải chăng vì thế, ba tôi cũng muốn các anh em tôi được hấp thụ cái hay, cái đẹp của nền văn hóa này ? Phải chăng vì thế, các anh em tôi đều được đi học trường Pháp, loại trường tư do người Pháp quản lý và giảng dạy ?
Các trường Pháp thường được xem là trường của con cái nhà giàu vì học phí rất cao. Gia đình tôi tuy chỉ thuộc thành phần trung lưu, đủ ăn đủ mặc, ba tôi vẫn cố gắng cho chúng tôi được vào học ở đó. Mẹ tôi vốn ít học, tôi nghĩ, đối với bà, trường Pháp hay trường Việt nào có khác gì nhau, trường nào ít tốn tiền hay không tốn tiền vẫn tốt hơn. Cho nên quyết định này chắc chắn là từ ba tôi. Thế nhưng cũng như ông nội tôi, ba tôi muốn chúng tôi phải trồng và giữ cái gốc chữ quốc ngữ. “Sách quốc ngữ, chữ nước ta, con cái nhà, đều phải học” mà ! Vì cái gốc đó, hoặc cũng có thể vì để khỏi phải trả học phí quá đắt của một năm mẫu giáo, các anh em tôi đều phải đi học mẫu giáo và học lớp năm (tức lớp một bây giờ) ở một trường Việt trước khi vào trường Pháp.
Nơi tôi bắt đầu đi học vỡ lòng, rồi học đọc và viết tiếng Việt là trường Sào Nam, một ngôi trường tư nhỏ ở gần nhà do toàn bộ một gia đình quản lý. Tôi còn nhớ, phòng học mẫu giáo chỉ là một phòng nhỏ, học sinh không nhiều, và học hát nhiều hơn học chữ. Nơi đây, tôi bắt đầu làm quen với “o tròn như quả trứng gà, ô thì đội mũ, ơ thì có râu”. Cô giáo Loan, con của ông chủ trường, còn rất trẻ, nước da trắng, tóc dài, hơi tròn trĩnh, nhưng chúng tôi ai cũng thấy cô xinh đẹp vô cùng, và hát rất hay. Những khi cô tập chúng tôi hát, tôi cứ mơ màng nhìn theo bàn tay đánh nhịp của cô, ước gì lớn lên mình cũng sẽ hát hay và biết đánh nhịp như thế.
Lên lớp một, tôi được học với thầy Bách, anh của cô Loan. Tôi dùng chữ “được” vì tuy mới “nứt mắt” tôi cũng nhận biết rằng thầy Bách không những trẻ tuổi, lại rất đẹp trai, và có tài đánh đàn. Thỉnh thoảng, khi gần kết thúc những buổi học, thầy mang đến một chiếc phong cầm, rồi vừa đàn vừa hát cho chúng tôi nghe những bài hát rất lạ (ít ra là đối với tôi) và rất hay. Tôi còn nhớ, mình đã từng ngẩn ngơ như thế nào khi lắng nghe và ngắm thầy đàn, hát. Giọng thầy ấm, và mặt thầy vốn đã hiền trông càng hiền hơn, đã đẹp trai trông càng đẹp trai hơn. Chính trong lớp học khi nào cũng nhốn nháo, lao chao nầy, tôi đã được học nằm lòng một số câu ca dao, tục ngữ, và đã được làm quen với những khúc nhạc đồng quê, cùng những hình ảnh đẹp của quê hương, của thiên nhiên từ tiếng hát hòa với tiếng đàn của người thầy lúc nào cũng nghiêm, nhưng “đẹp trai nhất và hát hay nhất trên đời” của chúng tôi. “trời hồng hồng, nắng trong trong…” hay “trời xanh xanh bao la, mây trắng, trắng, trắng xóa …” Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, nhưng mỗi khi tình cờ được nghe lại những bài hát này, tôi lại nhớ đến hình ảnh của thầy Bách ôm cây đàn đứng giữa cái lớp học nhỏ, giữa bao nhiêu ánh mắt đang say mê và ngưỡng mộ dõi theo bàn tay đưa lên đưa xuống trên phím đàn của thầy. Xin được một lần nói cảm ơn thầy, mặc dầu có thể thầy chẳng bao giờ ngờ rằng thầy là người đã gieo những hạt giống tình yêu âm nhạc và tình yêu quê hương đầu tiên trong tâm tưởng của chúng tôi, ít ra là của riêng tôi !
Vào trường Pháp, lên đến lớp tư (Lớp 2 bây giờ), chúng tôi mới được học tiếng Việt. Các bạn cùng lớp có đứa hình như chưa được học qua tiếng Việt nên cũng gặp khó khăn. Thầy giáo dạy tiếng Việt của chúng tôi, liên tiếp trong những lớp tiểu học, là thầy Dương (tôi không nhớ họ của thầy), tuy đã lớn tuổi, nhưng giảng dạy rất tận tình. Thầy thường dạy chúng tôi rất kỹ về cách đặt câu, về những dấu hỏi và ngã, về những âm vận “n” va “ng” ở cuối một chữ (tần khác với tầng, trăn khác với trăng, văn khác với văng vv…). Thầy là người Huế nhưng khi đọc chính tả, gặp chữ có dấu ngã, thầy lên giọng, gặp chữ có dấu hỏi thầy xuống giọng theo lối đọc của người Bắc, nên nhiều đứa trong chúng tôi đoán và viết trúng rất dễ dàng. Thầy đâu có biết rằng cho đến bây giờ hai dấu hỏi và ngã vẫn còn hành hạ tôi, và đôi khi tôi phải đánh vật với cuốn tự điển tiếng Việt vì hai cái dấu quái ác này !
Thầy Dương rất hiền, nhưng thời gian đầu chúng tôi vẫn thấy sợ. Riêng tôi, tuy được học thêm những bài hát bằng tiếng Pháp với thầy người Pháp, tôi vẫn tiếc ngơ, tiếc ngẩn những giờ vừa học, vừa chơi, vừa hát ở trường Sào Nam với những thầy cô trẻ tuổi, và rất buồn khi phải học với một ông thầy… già ! Thầy Dương không bao giờ hát, nhưng thầy lại hay kể chuyện, dầu thầy hay ho húng hắng, luôn luôn có hộp kẹo ho bên cạnh. Những câu chuyện liên quan đến những bài tập đọc, những câu ca dao, tục ngữ, làm tôi thấy thích thú chẳng thua gì nhưng giờ tập hát ở trường cũ. Trẻ con đứa nào không thích nghe kể chuyện, nên dần dần chúng tôi đều mến, hay “phải” mến thầy. Những giờ học của thầy đã không còn buồn tẻ, nặng nề và chúng tôi đã biết lo lắng, mong chờ những khi thầy phải nghỉ dạy vì bệnh. Mong đợi thầy thì ít, mong đợi giờ kể chuyện thì nhiều. Những câu chuyện thầy kể, đã góp phần không ít thì nhiều cho nhân cách của chúng tôi sau này – tôi tin thế. Lúc bấy giờ, chúng tôi còn quá nhỏ để nhận ra rằng có những kết luận của những câu chuyện đã ăn sâu vào tâm khảm của chúng tôi. Và chúng tôi cũng còn quá khờ khạo để có thể nói tiếng cảm ơn về những gì mình đã nhận được. Khi tôi lên trung học, Thầy Dương đã về hưu. Nghe đâu thầy đã trở về Huế sống, và qua đời ở đó ( ?)
Sau thầy Dương, chúng tôi lần lượt được học tiếng Việt và Việt văn với, thầy Bạch Thái Hà, cô Lý, thầy Cư và thấy Bùi Đăng Hà.
Thầy Bạch Thái Hà hình như chỉ dạy chúng tôi có một năm lớp đệ thất, sau đó thầy đổi vào ĐàLạt. Thầy Hà cũng rất hiền. Hình như thầy chưa bao giờ mắng chúng tôi. Tôi còn nhớ nụ cười và đôi mắt mở to của thầy mỗi khi muốn khiển trách chúng tôi một điều gì đó. Có lẽ thầy thấy chúng tôi rất đáng bị mắng, nhưng rồi không nỡ, nên thầy lại cười. Một năm thôi, nhưng thật khó quên cái giọng bắc nhẹ nhàng, truyền cảm của thầy khi đọc những trích đoạn văn ngắn như “Ngày Tựu Trường”, “Nhặt Lá Bàng” hay “Anh Phải Sống”. Thỉnh thoảng, thầy cũng cho cả lớp một trận cười thỏa thích với những đoản văn dí dỏm, như đoản văn về chiếc “bánh Bật Cười”. Những cuốn sách Hồng do thầy bắt đọc và tóm tắt như Chiếc Ấm Đất, Ông Đồ Bể, Chó Vàng ( ?) đã khiến tôi bắt đầu thích đọc sách tiếng Việt.
Thầy Bạch Thái Hà, Cô Bùi thị Lý và BP70-BP71 (Paris 1999)
Lên đệ nhị cấp, mỗi khi phải đọc hay tìm đọc thêm những truyện của nhóm Tự Lực Văn Đoàn, những nhân vật nam trí thức được tả trong truyện tôi thấy sao cứ hao hao giống thầy, cũng nước da trắng trẻo, cũng giọng bắc ngọt ngào, cũng phong thái nho nhã, lịch sự. Hay nói cho đúng hơn, trong trí tưởng tượng non nớt của tôi, tôi đã tô vẽ hình ảnh những chàng trai trẻ trí thức đất Bắc Kỳ theo hình mẫu của thầy. Những năm trước khi thầy qua đời, chúng tôi có may mắn được gặp lại thầy vài lần. Tôi vẫn tìm thấy ở thầy cũng giọng nói nhẹ nhàng đó, cũng nụ cười hiền hòa đó, cũng phong thái ung dung đó. Thầy và cô có vẻ cảm động khi thấy chúng tôi, có người tóc đã muối tiêu, có người đã có cháu nội, ngoại, vẫn một tiếng “thưa thầy”, hai tiếng “thưa cô” và xưng “con” như ngày xưa. Có lẽ thầy không ngờ rằng, tuy không sống cùng một lục địa, tuy ít liên lạc, nhưng đối với chúng tôi, những người đã may mắn được lớn lên trong một nền giáo dục đầy nhân bản của ngày nào, các thầy và các cô, suốt đời vẫn là các thầy và các cô đáng kính của chúng tôi.
Lên đệ lục, chúng tôi học với cô Bùi Thị Lý. Tuy là “cô”, một cô giáo trẻ, nhưng thời gian đầu, chúng tôi sợ cô hơn sợ các thầy. Với cô, chúng tôi không xưng “con” mà xưng “em”. Cô Lý người gầy ốm, luôn luôn mặc những chiếc áo dài lam, hay trắng, và gương mặt lúc nào cũng nghiêm, có nét lạnh lùng. Cô rất ít cười. Suốt năm học, hình như cô mỉm cười chưa quá năm lần. Thế nhưng cô cũng rất hiền, cũng rất nhẹ nhàng khi la mắng chúng tôi. Nói đúng ra, cô không “la” mà chỉ “thuyết một trận” khi cần. Học với cô, chúng tôi phải tập viết nhiều hơn khi học với thầy Bạch Thái Hà. Cô Lý rất siêng chấm bài, và những bài luận của chúng tôi thường được cô trả lại ngay trong tuần nên ai cũng thích.
Cô Lý định cư ở Pháp, và tôi chưa có dịp đi Pháp để thăm cô, hay những thầy cô khác. Bây giờ, chắc cô cũng đã lớn tuổi lắm rồi. Cô là người duy nhất trong các thầy cô dậy Việt văn ở trường Pháp chưa rời xa chúng tôi. Tôi hy vọng cô vẫn khỏe, vẫn đủ minh mẫn để đọc những giòng viết ngắn ngủi này về cô, và sẽ mỉm cười bao dung như ngày xưa, khi một đứa học trò từ thời nào dám lếu láo nhắc lại cái vẻ nghiêm nghị của cô. Tôi muốn cô hiểu rằng, nếu bây giờ đứa học trò ấy có thể viết được tiếng Việt như thế này, thì phần nào cũng nhờ những giờ luận văn của cô ngày xưa… Tôi chỉ là người đại diện nói lên lòng biết ơn đối với các thầy cô, còn rất nhiều, rất nhiều các học trò khác của cô có lẽ cũng đang nghe lòng tràn ngập sự biết ơn khi đọc những giòng này – tôi tin thế . Thưa cô, chúng em đều mong cô mỉm cười mãi, như trong bức hình cô tặng tất cả học trò của cô trong cuốn danh sách lưu niệm của trường.
Cô Bùi thị Lý và BP74 (Paris 2000)
Sau cô Lý, chúng tôi học hai năm liên tiếp với thầy Nguyễn Cư. Thầy Cư nói giọng Quảng Nam, cũng rất nghiêm, rất ít cười như cô Lý. Những lúc trong lớp có chuyện vui, chúng tôi cười ầm lên, cũng chỉ thấy thầy cười mỉm rất nhẹ, rồi mặt lại nghiêm như cũ. Ở thầy, cái gì cũng chầm chậm, từ từ, khi giảng bài cũng vậy. Giọng nói đều đều, chậm rãi của thầy có thể đã khiến những người không thích môn Việt văn thấy “chán chết đi”. Riêng tôi, tôi rất thích những giờ cổ văn của thầy. Tôi say sưa theo dõi cuộc sống buồn tủi và thân phận hẩm hiu của những người cung nữ trong Cung Oán Ngâm Khúc, số kiếp đầy gian truân của Thúy Kiều trong Đoạn Trường Tân Thanh, và nỗi lòng những người vợ ngày đêm thương nhớ chồng trong Chinh Phụ Ngâm. Vì rất thích, nên tôi thường học rất kỹ những trích đoạn thầy dạy. Tôi nhớ đã bị mẹ tôi mắng nhiều lần khi cứ vào, ra ngâm ư ử :
“Trống trường thành lung lay bóng nguyệt
Khói cam tuyền mờ mịt thức mây…”
Hay
“Buồn trông cửa bể chiều hôm
Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa..”
Những áng cổ văn khiến tôi bắt đầu biết buồn, biết ngậm ngùi cho thân phận những người đàn bà không may. Tôi bắt đầu yêu văn chương hơn từ đó. Những bài thơ của Bà huyện Thanh Quan, của Nguyễn Khuyến, cũng đã khiến cho tôi thấy quê hương thật đẹp, và tôi bắt đầu yêu thơ, bắt đầu tập làm thơ… tuổi hoa.
Thầy Nguyễn Cư và BP71 (Đà Nẵng)
Nhờ đã được “luyện” kỹ trong những giờ tập làm luận của cô Lý, tôi không thấy khó khăn mấy khi phải chuyển sang lối văn nghị luận. Có những đề văn nghị luận thầy Cư ra, sau giờ học, tưởng sẽ bị xóa sạch trong trí nhớ như đã bị xóa sạch trên bảng đen, không ngờ vẫn còn đọng lại rất lâu, ít ra đối với riêng tôi. Những đề bài nghị luận luân lý đại loại như “kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân”, ngày xưa, khi vặn trán, nặn óc suy nghĩ để viết, tưởng chỉ viết ra để lấy điểm, không ngờ sau này đã khiến tôi phải dùng lại, suy nghĩ và đắn đo những lúc phải đối mặt với cái TA và NGƯỜI. “Điều mình không muốn, đừng làm cho người”. Những lúc như thế, tôi chợt hiểu ra mình đã học ở thầy quá nhiều điều, chứ không chỉ là cách viết một bài văn nghị luận, và cảm thấy biết ơn thầy vô vàn.
Thầy Nguyễn Cư và BP74 (Đà Nẵng)
Lên đệ nhị cấp, thầy Bùi Đăng Hà Bànà, người dạy chúng tôi liên tiếp trong ba năm, đã xuất hiện như … một luồng gió mới ! Chỉ cái tên của thầy mà thôi, cũng đã khá đặc biệt. Thời gian đầu chúng tôi nghịch ngợm kháo nhau, có lẽ thầy được sinh ra ở núi Bànà, nên mới có thêm chữ này sau chữ Hà. Khi chúng tôi bắt đầu học với thầy, hình như thầy ra trường chưa bao lâu, vi trông thầy rất trẻ. Mà thầy trẻ thật ! Trẻ tuổi, nhanh nhẹn, cử chỉ phóng khoáng, và trông rất trí thức với cặp kính cận dày hết cỡ ! Đó là ấn tượng đầu tiên thầy để lại trong tôi khi mới gặp. Tôi thấy thầy trông giống một văn sĩ hay một nhà thơ hơn là một nhà giáo. Khi thầy giảng bài, tôi có cảm tưởng thầy không bước đi, mà thầy … lướt đi trên bục giảng. Thầy ít khi nhìn xuống chúng tôi, mà thường chỉ nhìn mông lung vào khoảng không trước mặt. Không biết có phải vì thấy còn quá trẻ để có thể nhìn thẳng vào những ánh mắt chăm chú hay tinh nghịch đang… chiếu tướng vào thầy, hay thầy cũng đang đắm chìm trong thế giới của chữ nghĩa, và vần điệu mà thầy đang muốn giới thiệu với chúng tôi. Ở thầy toát ra một cái gì đó vừa rất nghệ sĩ, vừa rất thông tuệ, và có chút cao ngạo !
Thầy Bùi Đăng Hà (Đà Nẵng)
Mà nếu thầy có tự hào về mình cũng đúng thôi, bởi vì thầy quá giỏi. Thơ mới, thơ cũ, triết đông, triết tây, giờ dạy nào thầy cũng làm chúng tôi say mê, thích thú. Tôi… mê nhất là những giờ thầy giảng về phong trào lãng mạn của Pháp và thơ mới của Việt Nam. Thầy đã đưa chúng tôi vào một thế giới đầy thơ và mộng, từ tây sang đông, từ Âu sang Á. Ở thầy toát ra một cái gì đó rất bay bướm, từ lời nói đến phong thái, nên khi hí họa về thầy, một anh họa sĩ của trường tôi đã vẽ hình thầy lúc đang nói chuyện, từ miệng thầy bay ra toàn những hoa và bướm.
Một hôm, khi thầy trích đọc hai câu thơ mới của một thi sĩ nào đó – tôi đã quên tên – “tôi nhớ Rimbaud và Verlaine, hai chàng thi sĩ choáng hơi men”, tôi vốn nghich ngầm, nên bỗng rất muốn hỏi thầy : “ Còn “monsieur” Hà Bànà thì say cái gì mà cũng đi chệnh choạng, bềnh bồng trên bục giảng ?”. Nghĩ vậy thôi, đâu có bao giờ dám hỏi, mà dẫu có hỏi, chắc thầy cũng chỉ cười. “Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò“ mà ! Tôi nhớ, vào một ngày cá tháng tư năm nào đó, không biết tên học trò tinh quái nào đã dán sau lưng của thầy ba chữ ”tôi cần vợ”. Thầy vô tình mang nó đi trong sân trường, trước mặt của bao nhiêu học sinh. Khi biết được, mình bị chơi khăm, thầy chỉ cười, đưa hai tay lên cao, ngỏ ý chịu thua những tên học trò quỷ quái.
Nếu thầy dạy sử địa, tôi nghĩ thầy cũng sẽ rất thành công. Tôi nhớ một hôm, vì phải liên hệ một bài giảng nào đó với cuộc chiến tranh thế giới thứ hai, thầy đã dùng tay, đo và đánh dấu những điểm trên bảng, rồi nối kết lại thành một bản đồ của nước Pháp, và cứ thế thầy đưa chúng tôi vào những tuyến đường chuyển quân, những trận đánh, và những diễn biến của cuộc chiến. Có thể đây là một việc rất bình thường của một người dạy sử địa, nhưng đối với chúng tôi lúc bấy giờ, phương pháp này thật mới mẻ và hấp dẫn, chưa có một ông thấy sử địa người Pháp nào dạy được như vậy. Một cô bạn của tôi, sau này trở thành cô giáo, kể rằng, có một năm cô bị buộc phải dạy một tuần mấy giờ sử địa, vì trường thiếu người dạy. Cô hoảng quá, vì không phải là chuyên môn, nhưng sực nhớ lại những giờ học thời để nhị cấp, cô sao chép nguyên bản phương pháp của thầy. Có khác chăng là cô phải mò mẫm vẽ trước những bản đồ cần thiết trên giấy, và phải… học bài kỹ trước khi lên lớp, ấy thế mà cô cũng đã làm cho đám học sinh say sưa với những cuộc chiến đánh Tống, bình Chiêm… Điều này có lẽ thầy không bao giờ ngờ đến, rằng ảnh hưởng của thầy đối với học trò lại sâu đậm đến thế !
Tôi có nói ở thầy toát ra một cái gì đó rất nghệ sĩ. Thật ra, không phải là “tóat ra” hay “có vẻ”, mà thầy quả thực là một nghệ sĩ. Thầy đàn dương cầm rất hay, dáng ngồi đàn rất điệu, và đã bỏ công rất nhiều cho những buổi văn nghệ của trường từ đơn ca, tốp ca, đến những hoạt cảnh, và kịch nói. Tôi không may mắn được gần gũi với thầy, nhưng lúc bấy giờ nhìn từ xa, và bây giờ ngồi nhớ lại, tôi thấy ở lãnh vực này, thầy không còn là thầy, học trò không là học trò, mà thầy như một người anh đầu đàn, rất thân thiết, và phải vất vả, hướng dẫn từng đứa em. Hình ảnh này thật đáng trân quý ! Nhất là đối với những người đã là học trò cưng của thầy, hay những người đã may mắn được thân cận thầy trong thế giới của âm thanh và màu sắc. Chẳng phải thế sao ?
Thầy Cô Bùi Đăng Hà và BP68-BP69 (Paris 2000)
Nghe nói, sau khi định cư ở Pháp, thầy không còn đi dạy, nhưng cũng đã thành công ở một lĩnh vực khác. Tôi cũng rất mong được gặp lại thầy một lần, nhưng lại thiếu duyên may. Tôi bàng hoàng khi nghe tin chúng tôi đã mất thêm một người thầy đáng kính. Tôi không thể đến gặp hay đưa tiễn thấy lần cuối, để có thể… khoe với thầy rằng đứa học trò ngày xưa rất thích những giờ giảng văn của thầy, qua bao nhiêu thăng trầm của cuộc sống, qua bao nhiêu tuổi đời chồng chất, vẫn rất yêu thơ, vẫn mê đọc sách, và thỉnh thoảng còn có thể trải lòng qua những vần điệu như thuở mới tập làm thơ trong lớp của thầy. Và đã có những mùa thu, dầu chẳng được ngắm mây bay, chẳng được nhìn lá rụng, chẳng được đón chút nắng chiều, lòng tôi vẫn mênh mang nhớ về các thầy cô, nhớ về bạn cũ, mỗi khi chợt nghe đâu đó, từ trong những hồi ức lắng sâu, văng vẳng bài hát “ Nhìn Những Mùa Thu Đi” mà thầy đã tập cho một số bạn trong lớp của tôi.
Bây giờ Cali đang là giữa tháng mười một. Một mùa thu nữa đang đi qua. Khí trời bắt đầu se lạnh, nhưng lòng tôi vẫn thấy rất ấm, rất vui, những khi ngồi ghi lại từng đoạn, từng đoạn những gì tôi có thể nhớ về các thấy cô đã từng giúp các bạn tôi và tôi giữ lại cái HỒN VIỆT qua ngôn ngữ và cái HỒN THƠ trong tiếng Việt. Tôi vốn không biết gì về âm nhạc, cho nên không thể “so tơ phím” với ai, chỉ biết vụng về nhặt nhạnh những mảnh vụn ký ức rời rạc đó đây, để “đốt lò hương cũ” kính dâng đến các thầy cô. Tôi chỉ tiếc một điều, tại sao tôi không viết sớm hơn !
Các bạn của tôi ơi, khi đọc những giòng này, nếu có nghe chút “sầu lên trong nắng”, xin hãy lắng lòng để cùng hướng về những ngày “mộng” chưa “ nhạt phai” ! Một khung trời cũ đang hé mở… Mời các bạn cùng trở về những mùa thu của Lycée xưa…
Hoang Dinh Tuyen et ses creations de mode (Paris)
A Qing delegation is coming out of the Vietnam side of Nam Quan Pass. The larger Chinese gate is seen in the background (circa 1900).
1800 to 2500 years old red rock paintings by the Luoyue on Huashan Mountain in Guangxi Zhuang Autonomous Region. The site was submitted to UNESCO for recognition as a World Heritage.
Vietnam War Memorial, Westminster, California
Collège Francais de Nha Trang (1962)
Pour l’exposition de Dinh Cuong, Galerie Annam Héritage, Paris, du 28/10/2010 au 6/11/2010.
Trịnh Công Sơn ký họa Đinh Cường – 1985
Tác phẩm “Nude”
Tác phẩm “Phố mùa đông”
Từ trái qua phải :
Thầy Bạch Thái Hà, Cô Bùi thị Lý và BP70-BP71 (Paris 1999)
Cô Bùi thị Lý và BP74 (Paris 2000)
Thầy Nguyễn Cư và BP71 (Đà Nẵng)
Thầy Nguyễn Cư và BP74 (Đà Nẵng)
Thầy Bùi Đăng Hà (Đà Nẵng)
Thầy Cô Bùi Đăng Hà và BP68-BP69 (Paris 2000)